معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط در مقاله ای در مجله سیاره ما وابسته به سازمان ملل نوشت:ایرانیان اولین افرادی بودند که در ادبیات علمی خود به آلودگی هوا اشاره کردند.
به گزارش پایگاه خبری کشاورزی و منابع طبیعی(IANN) به نقل از پایگاه اطلاع رسانی سازمان حفاظت محیط زیست، معصومه ابتکار معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست مقاله ای در این مقاله افزود: ابن سینا در کتاب قانون خود که در سال ۱۰۲۵ بعد از میلاد مسیح کامل شد، انواع مختلف آب و هوا را که بالقوه به انسان آسیب می رساند طبقه بندی و توصیف کرد.
این مجله مقاله معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط را به این شرح منتشر کرد:
سازمان بهداشت جهانی بارها و بارها آلودگی هوا را تهدیدی جدی برای سلامت انسان و به طور خاص سرطانزا اعلام کرده است بنابراین کیفیت هوا نه تنها یک مساله محیط زیستی بلکه چالش اقتصاد جهانی و بهداشت عمومی نیز هست.
کیفیت هوا مساله ای مهم برای بیش از ۳۵ میلیون نفر از ایرانیان ساکن در کلان شهرها به شمار می آید. صنعتی شدن سریع و شهرنشینی باعث شد که در دهه های اخیر بیش از ۷۰ درصد از جمعیت به شهرها مهاجرت کنند و این باعث چالش های محیط زیستی بسیاری برای کشور شده است.
علاوه بر تهران، اکنون مشهد، تبریز، اصفهان، شیراز، اهواز، کرج و اراک، کلان شهرهایی با بیش از یک میلیون نفر جمعیت هستند، بسیاری از مراکز استان ها مانند کرمانشاه، رشت، قم، ارومیه، قزوین، بوشهر، کرمان، یزد و بندرعباس شهرهای بزرگی هستند که با افزایش جمعیت و رشد اقتصادی پررونق شده اند.
تهران کلان شهری با ۸.۵ میلیون نفر جمعیت ساکن در شب و بیش از ۱۱ میلیون نفر در روز است. این شهر واقع در منطقه ای است که از شمال و شرق توسط رشته کوه البرز احاطه شده است. برآوردهای رسمی نشان می دهد که در حال حاضر تعداد وسایل نقلیه در جاده های شهر بیش از ۵ میلیون است که بیش از ۲.۵ میلیون آن موتور سیکلت هستند.
آلودگی هوای حاد دراز مدت در تهران، یک چالش عمده محیط زیست بوده است. نقاط فشار اولیه باعث ایجاد این وضعیت غیرقابل دفاع شده و همانطور که در گزارش دوم ملی محیط زیست بیان شد عبارتند از رشد جمعیت (که منجر به پراکندگی مراکز شهری و افزایش تقاضا برای انرژی و توسعه زیربنایی می شود)، افزایش تعداد وسایل نقلیه موتوری در خیابان ها، مصرف سوخت نامناسب و عدم وجود تجهیزات کنترل آلودگی در کارخانه های صنعتی با سوخت های فسیلی.
مرحوم پروفسور تقی ابتکار پژوهش درباره آلودگی هوا در ایران را اوایل سال ۱۳۵۳ در دانشگاه تهران و همچنین به عنوان مشاور شهردار تهران آغاز کرد. وی طرحی برای جایگزینی CNG به عنوان سوخت پاک در حمل و نقل عمومی ارائه کرد و مطالعات و برنامه های وی اساس و زیربنای خط مشی تهران برای مبارزه با آلودگی هوا شد.
اکنون ۱۵ سال است که پروژه کاهش آلودگی هوا در تهران اجرا می شود. در سال ۱۳۷۷ مطالعات متعددی بر روی آلودگی هوا در تهران انجام و طرح جامع مبارزه با آلودگی هوا در این شهر آغاز شد. این طرح پس از تصویب توسط کابینه در سال ۱۳۷۸ و تخصیص منابع، در قالب هفت پروژه عظیم اجرا شد.
از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۴ تولید گازهای گلخانه ای توسط وسایل نقلیه تحت کنترل شدید درآمد و میزان انتشار آن به علت تغییرات در موتور، مبدل های کاتالیزوری و فیلترهای نصب شده ۸۰ درصد کاهش یافت، در آن سال حذف سرب از بنزین مرحله به مرحله آغاز و در نهایت به طور کامل از سوخت مصرفی خارج شد. مراکز معاینه فنی خودرو تاسیس شد، اتوبوس ها با سوخت گاز طبیعی (CNG) تولید شدند، حمل و نقل عمومی از جمله مترو و سیستم اتوبوسرانی گسترش یافت و کمپین های افزایش آگاهی در سراسر کشورمانند روز ملی هوای پاک آغاز به کار کرد. کمیته ای موقت به طور منظم با همه ذینفعان و اثرگزاران مهم برای نظارت بر برنامه دیدار می کرد.
در این حال بعد از سال ۱۳۸۴ طرح با موانع بسیار جدی و تاخیری هشت ساله مواجه شد، درحالی که تهران سالانه با ۲ تا ۴ میلیون افزایش وسایل نقلیه جدید روبه رو بود و اگر چه موتور آن ها تنظیم شده بود اما باز هم به ترافیک و آلاینده ها افزوده می شد. طرح اسقاط خودروهای فرسوده نیز در سال ۱۳۸۱ آغاز شد اما اجرای آن به خاطر موانع اداری تا چند سال به تعویق افتاد.
از دلایل توقف و تاخیر در اجرای برنامه کاهش آلودگی هوا، تغییر اولویت های توسعه بود. بعد از انتخابات سال ۱۳۸۴، رییس جمهوری منتخب، اولویت های مختلف دیگری را برای کشور معرفی و تغییرات گسترده ای در مدیریت سازمان های اداری ایجاد کرد.
کمیته همکاری بین بخشی به عنوان ناظر استراتژی مقابله با آلودگی هوا که تا سال ۱۳۸۴ بیش از ۱۵۰ جلسه برگزار کرده بود، به حالت تعلیق درآمد و متاسفانه سبب کاهش اثربخشی کلی طرح شد. به این ترتیب ۹ سال پس از آغاز به کار طرح کاهش آلودگی هوا بسیاری از پروژه ها به دلایل مختلف از جمله تغییر اولویت ها و سیاست های دولت عقب افتادند.
در سال ۱۳۸۶، شورای سوم شهر تهران کمیته ای محیط زیستی را تاسیس و طرحی برای مبارزه با آلودگی هوا و بسیج منابع محلی برای این موضوع به تصویب رساند. طی این دوره در سطح مجلس و شورای شهر گزارش هایی تهیه و نسبت به عواقب طولانی مدت غفلت از مسائل محیط زیست هشدار داده شد.
محققان با استفاده از روشی اروپایی کل هزینه آسیب به سلامت از آلودگی هوا در سال ۱۳۸۰ را ۷ میلیارد دلار معادل ۸.۴ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران برآورد کردند. پیش بینی شده که در سال ۱۳۹۸ در صورت نبود اقدامات موثر و کارآمد، ، این رقم به ۹ میلیارد دلار برسد.
پس از انتخاب رئیس جمهور روحانی در سال ۱۳۹۲، مقابله با چالش های محیط زیستی دوباره به یک اولویت ملی تبدیل شد. رئیس جمهوری وعده طرحی جدی برای بهبود شاخص های ملی در همه زمینه ها از جمله محیط زیست را داد. برنامه هایی در سراسر کشور به منظور بهبود الگوهای مصرف انرژی و صرفه جویی در انرژی، حسابرسی انرژی برای صنایع، ساخت نیروگاه های برق سیکل ترکیبی و نوسازی نیروگاه های قدیمی و جایگزین نیروگاه های انرژی پاک مجددا به اجرا درآمدند.
دولت مشوق های بودجه ای و اقتصادی برای پروژه های بهره وری انرژی در بخش خصوصی فراهم و از حمل و نقل عمومی از جمله مترو شهری زیرزمینی با جابه جایی روزانه ۳ میلیون مسافر در تهران در سال ۱۳۹۳ حمایت کرد، برنامه های کاهش آلودگی هوای مشابه نیز در هفت کلان شهر دیگر در حال اجراست که هدف آن ها بهبود کیفیت هوا برای بیش از ۳۰ میلیون شهروند است.
پس از روی کار آمدن دولت جدید، روندهای اصولی به تهیه پیش نویس لایحه و سپس تصویب در هیات دولت به عنوان برنامه ای برای مقابله با آلودگی هوا در سال ۱۳۹۳ انجامید. این برنامه به شکاف ها و جنبه های اجرا نشده مصوبات ارزشمند قبلی در این زمینه مربوط است.
مسوولیت ۱۶ دستگاه و نهاد دولتی مشخص و در کمیته ملی با ارجاع قوی و پیگیری طرح ها دنبال شده است، جلسات منظمی نیز برگزار شده که از برنامه های اجرایی محلی و کمیته های هر شهر حمایت می کند. بر اساس لایحه دولت، وزارت نفت به فرآیندهای ارتقای سطح پالایشگاه ها و محصولات مرتبط آن ها سرعت بخشید.
در سال ۱۳۹۳ بنزین با استاندارد یورو ۴ و سوخت دیزل به تدریج در تمام کلان شهرها جایگزین سوخت بی کیفیت با ترکیبات آلاینده شد این دستاورد، با وجود تحریم های ناعادلانه کنونی علیه کشور ما که مانع دسترسی به فن آوری های جدید و پاک می شوند، گام مهمی رو به آینده است.
علاوه بر این در همان سال، صنعت خودروسازی استاندارد یورو ۴ را پس از چند سال تاخیر اجرا کرد، با مشوق های دولت، بیش از ۳۵۰ هزار خودرو مسافربری از رده خارج شد که به کاهش تولید شدید گازهای گلخانه ای انجامید.
جایگزینی گاز طبیعی به جای سوخت سنگین در نیروگاه ها و نظارت آن لاین دقیق در مجاورت کلان شهرها نیز اقدام مهم دیگری بود، این تلاش های فشرده و کار بین بخشی، تجزیه و تحلیل سالانه نتایج حاصل از ایستگاه های نظارت چندگانه در کلان شهرها سبب بهبود قابل توجه کیفیت هوا شده و ایستگاه های سنجش هوا در سال ۱۳۹۳ نشان دادند که تهران در طول یک سال ۴۴ روز هوای پاک داشته است، سایر شهرها نیز نتایج مشابهی را نشان دادند.
طی این مدت، مردم ایران با حمایت اساسی دولت در این زمینه روبه رو شدند و سیاستی در تضاد با شیوه های دولت قبلی مشاهده شد که حیات جدیدی را به ساز و کارهای مردمی داد، رشد سریع تعداد سازمان های غیر دولتی سبز از ۳۷۰ در سال ۱۳۹۲ به ۷۳۰ در سال ۱۳۹۴ طی دوره ای ۱۸ ماهه، پتانسیل نهفته جامعه ما در این زمینه را نشان می دهد.
این موج بیداری به ابتکارات دولت در مقابله با آلودگی هوا توان قابل توجهی داد. رسانه های محلی و ملی، گروه های اطلاعاتی آلودگی هوا راه اندازی کردند. جشنواره های روز هوای پاک گسترده شد و از تصمیمات مسوولانه برای استفاده از حمل و نقل عمومی و یا بهره مندی از مقررات بازرسی برای خودروهای شخصی، تشویق به عمل آمد.
رییس جمهوری در روز ملی هوای پاک با مترو به محل کار خود رفت و این اقدام از سوی یک شخصیت مسوول مورد استقبال قرار گرفت، برنامه مقابله با آلودگی هوا ادامه یافت و بهبود تدریجی کیفیت هوا در کلان شهرها را در پی داشت، اکنون نیز این برنامه در حال اجراست و نظارت سیستماتیک کیفیت هوا و گزارش عملکرد و همکاری درون بخشی ادامه خواهد یافت.
علاوه بر این، توفان های گرد و غبار در بدتر شدن کیفیت هوا در شهرهای ایران طی دهه گذشته نقش بسزایی داشته است. کانون های این گرد و غبار کشورهای همسایه از جمله عربستان سعودی، عراق و مرزهای سوریه و اردن است.
در حالی که مذاکرات و آماده سازی برای توافق منطقه ای و صندوق محیط زیست در حال انجام است، برخی از کشورهای منطقه همکاری نمی کنند و نا امنی اساسی در بسیاری از مناطق منجر به شکست برنامه صندوق منطقه ای شده است.
سازمان حفاظت محیط زیست در سطح ملی، کمیته ویژه برای همکاری بین بخشی را ایجاد کرده و طرح اقدام ملی را توسعه داده است. نقاط مهم گرد و غبار در جنوب، غرب و شرق شناسایی و راهکارها و روش های علمی برای به حداقل رساندن آن مشخص شده است.
دولت راهکار مقابله با تشکیل کانون گرد و غبار را تصویب، بودجه را تخصیص و ایستگاه های کنترل کیفیت هوا برای اندازه گیری میزان ذرات کمتر از ۲.۵ میکرون را در بسیاری از مناطق کشور افتتاح کرده است.
در برخی مناطق، درختان و درختچه های بزرگ برای جلوگیری از بیابان زایی کاشته شده اند البته خشکسالی مداوم و اثرات مخرب تغییرات آب و هوایی موجب بدتر شدن اوضاع بوده و پدیده گرد و غبار علاوه بر سلامت شهروندان، صدمه زیادی به طبیعت، جنگل های منطقه زاگرس، مراتع و همچنین کشاورزی وارد کرده است.
جوامع محلی برای مدیریت مناطق حفاظت شده و تالاب ها، مانند ترمیم تالاب پریشان در کازرون یکپارچه شده اند. روشن است که تالاب ها پس از خشکی تبدیل به کانون گرد و غبار می شوند، تغییر قابل ملاحظه ای در سیاست های آبیاری و مصرف آب برای کشاورزان محلی در بسیاری از مناطق به اجرا در آمده است. تالابی مانند هورالعظیم در مرزهای جنوب غربی که در سال های گذشته برای اکتشاف نفت خشک شد، اکنون ورود آب به آن از سر گرفته شده تا بسیاری از مناظر طبیعی و پوشش گیاهی احیاء شوند.
پوشش رسانه ای این اقدامات، موجی از آگاهی و امید برای مردم به ارمغان آورده است اگر چه تاکید شده که چنین پدیده آب و هوایی در چنین مقیاس بزرگی تنها از طریق برنامه ریزی بلند مدت و همکاری های منطقه ای حل می شود.
نظرسنجی های اخیر نشان می دهد ۵۱ درصد از مردم مورد بررسی از تلاش های انجام شده دولت برای بهبود شرایط محیط زیست راضی هستند.
نکته مهم این که چالش های محیط زیست زمانی در اولویت دولت دکتر روحانی قرار گرفت که قوه مجریه تحت فشار مهار نرخ تورم، نیاز به رشد اقتصادی و سرمایه گذاری های جدید و افزایش تقاضا برای اشتغال بوده است.
رویکرد مثبت دولت در بهبود روابط با جامعه جهانی از کشورهای همسایه شروع شد و با تلاش برای حل و فصل مناقشات هسته ای و لغو تمام تحریم های ناعادلانه گسترش یافت، ارتقای صلح و امنیت، راهبردی حیاتی در منطقه غرب آسیاست و بدون آن توسعه پایدار ممکن نیست.
اکنون ناامنی در منطقه منجر به سوء مدیریت منابع طبیعی و بحران جدی در زمین و آب شده است، خشک شدن تالاب های بین النهرین یک بار با سیاست های صدام در عراق رخ داد و در حال حاضر نتیجه ظهور داعش به عنوان گروهی تروریستی است که بی شرمانه خود را به اسلام منتسب می کند.
مسایل محیط زیست حاصل از جنگ و ناامنی، نشان از ضرورت سهیم بودن نهادهای سازمان ملل در حل مناقشات دارد، نقش ایران به عنوان مروج صلح و اعتدال دارای اهمیت است. ایران در هر یک از معادلات منطقه ای و جهانی، می تواند نیرویی بازدارنده برای جلوگیری از افراط گرایی و بهبود کمبود امنیت فعلی باشد؛ نقشی که در حال حاضر توجه جهانی را در عرصه سیاسی به خود جلب کرده است.
تجربه ما در ایران، اهمیت برنامه ریزی بلند مدت برای کنترل آلودگی هوا و اثرات زیانبار کوته بینی و بی توجهی سیاسی به برنامه ریزی محیط زیست را ثابت می کند. همچنین بر اهمیت همکاری بین بخشی کارآمد و مکانیزم های مدیریت پروژه، نقش بسیج اجتماعی، جامعه مدنی و ضرورت لحاظ نقش محوری رسانه ها تاکید دارد.
پشتکار و تداوم در حمایت از ابتکارات محلی و ملی، خلاقیت، و فعالیت های الهام بخش، کلید های مهم برای رسیدن به موفقیت است.
اگر چه طی یک سال و نیم گذشته گام های بلندی برداشته ایم، اما هنوز مسیری طولانی برای اطمینان از کیفیت هوای استاندارد برای کلان شهرها و مهار طوفان گرد و غبار در سطح محلی و منطقه ای پیش رو داریم.
اقدامات مسوولانه در تمام سطوح برای اطمینان از کیفیت بهتر زندگی برای همه مورد نیاز است. ما مشتاقانه منتظر تلاش و همکاری های ملی و همچنین حمایت منطقه ای و بین المللی هستیم. همانطور که مشخص است مسائل محیط زیست یک موضوع جهانی بدون مرزهای سیاسی یا جغرافیایی است.
