سواحل ایرانی دریای کاسپین با تولید سالیانه ۴۰۰ میلیون متر مکعب فاضلاب مواجه است که تداوم این روند باعث تشدید بحران زیست محیطی و آلودگی بیشتر در بزرگترین دریاچه جهان می شود.
دریای کاسپین بزرگترین دریاچه جهان به عنوان مرز آبی آسیا با اروپا مطرح است که کشورهای قزاقستان، آذربایجان، ایران، روسیه و ترکمنستان در حاشیه آن قرار گرفته اند؛ این پهنه آبی دارای ۶ هزار و ۳۷۹ کیلومتر طول خطوط ساحلی است که حدود هزار کیلومتر آن مربوط به خطوط ساحلی ایران است.
دریای کاسپین در سواحل شمال ایران باعث حفظ شرایط زیست محیطی مناطق جنوبی آن شده، به گونه ای که ادامه حیات جنگل های دامنه شمالی سلسله جبال البرز و ادامه کشت و کار و فعالیت منطقه شمالی کشور وابسته به بقای این دریاچه است.
در سواحل دریای کاسپین حدود ۲۰۰ شهر بزرگ با بیش از ۲۲۰ منبع آلودگی صنعتی موجود است و ایران با بیشترین تراکم جمعیت در سواحل این دریا بیش از سایر کشورها از آلودگی رنج می برد و از طرف دیگر حجم بالای ذخایر نفت و گاز و سهم ۹۰ درصدی این دریا در تولید خاویار باعث اهمیت آن و بروز برخی مباحث بین کشورهای حاشیه ای آن شده است.
علاوه بر این اختلافات، کشورهای حاشیه ای این دریاچه با موضوع مهم تری با عنوان آلودگی مواجه هستند که هر پنج کشور در ایجاد آن سهم دارند.
آلودگی های دریای کاسپین شامل مواد نفتی، آفت کش ها، سموم کشاورزی، عناصر سنگین و فاضلاب است که سهم ایران در آلودگی دریای کاسپین بسیار کمتر از کشورهای همسایه و حدود ۱۲ درصد است اما با توجه به بسته بودن دریای کاسپین ، تمامی آلاینده هایی که به آن تخلیه می شود در آن باقی می ماند.
به گفته معاون سازمان حفاظت محیط زیست، ورود ۱۰۰ درصد فاضلاب خانه های ساحلی بدون تصفیه به حوزه دریا موجب تجمع آنها و به تدریج آلودگی شدید اکوسیستم و رشد بی رویه جلبک ها و به تبع کاهش اکسیژن آب و در نتیجه مرگ و میر گیاهان و جانوران آن خواهد شد.
پروین فرشچی می افزاید: ادامه این روند علاوه بر این که باعث می شود ساکنان شهرهای ساحلی و گردشگران که همه ساله با حجم انبوه به این منطقه سفر می کنند، در معرض آلاینده های سمی قرار بگیرند، باعث آلودگی میکروبی آبزیان شده و در نهایت در زنجیره غذایی تاثیر نامطلوب خواهد داشت.
با این که هیات وزیران سال گذشته وزارت نیرو را موظف به ایجاد تصفیه خانه فاضلاب در شهرهای ساحلی با جمعیت بیش از ۳۰ هزار نفر کرده اما اقدام جدی برای اجرای آن صورت نگرفته است.
معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست می گوید: در موضوع آلودگی دریای کاسپین به جای سنجش میزان نقش کشورهای مختلف در ایجاد آلودگی ها، باید به مطالعه علمی در زمینه نوع آلودگی کشورها بپردازیم.
پروین فرشچی افزود: به طور مثال آلودگی در ساحل آذربایجان ماهیت نفتی دارد، اما در سواحل ایران مشکلات آلودگی ناشی از کشاورزی، زباله و فاضلاب است.
وی اظهار داشت: از سال ها قبل مطالعاتی مرتبط با مرحله دوم همکاری منطقه ای ایران برای سنجش آلودگی های شناگاه های استان های ساحلی شمالی و جنوبی در دست داشتیم تا میزان و نوع آلودگی های میکروبی شناگاه ها را مورد بررسی قرار دهیم.
معاون دریایی سازمان حفاظت محیط زیست افزود: منکر آلوده بودن آب دریای کاسپین نیستیم اما هنوز هیچ مطالعه علمی که ارتباط مستقیم میزان ابتلا به سرطان در شهرهای ساحلی را با آلودگی دریای کاسپین ثابت کند، انجام نشده است.
به گفته وی، سازمان حفاظت محیط زیست بارها در مورد آلودگی ناشی از فاضلاب های ورودی به دریای کاسپین در شهرهای ساحلی هشدار داده است.
معاون دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: بارها در مورد آلودگی میکروبی دریای کاسپین هشدار داده ایم و کانون ها و منشا این آلودگی که ورود پساب های صنعتی، کشاورزی و خانگی است را نیز مشخص کرده ایم.
فرشچی با بیان این که برخی از موارد آلودگی در دریای کاسپین به منابع نفتی باز می گردد، بر ضرورت تشکیل کارگروه ویژه برای بررسی ماهیت قاچاقچیان سوخت تاکید کرد.
وی با اشاره به افزایش تهدیدهایی آلودگی نفتی بویژه در هشت سال گذشته، خواستار پر رنگ تر شدن نقش سازمان ها و نهادهای متولی در حوزه دریای کاسپین شد.
وی تصریح کرد: تاکنون مطالعه ای که تاثیر میزان و نوع آلودگی دریای کاسپین را بر آبزیان و بویژه انواع ماهی ها مشخص کند، انجام نشده است که این کار وظیفه سازمان های دامپزشکی و شیلات است.
فرشچی افزود: به غیر از بررسی های محدودی که بر سزیم ۱۳۷ در بافت ماهی انجام شده، مطالعه دقیقی که تاثیر مستقیم این آلودگی ها را بر سلامت انسان نشان دهد، صورت نگرفته است.
وی با اشاره به اظهارات یکی از نمایندگان مجلس مبنی بر سرطان زا بودن دریای کاسپین گفت: بدون مطالعه و این که به طور دقیق مشخص شود در چه افرادی، در کدام منطقه و بر اساس چه آلودگی هایی چنین نتیجه ای به دست آمده، نمی توان چنین اظهاراتی را به راحتی عنوان کرد.
معاون دریایی سازمان محیط زیست تاکید کرد: این سازمان آمادگی همکاری و حمایت از هر مطالعه ای که توسط دیگر دستگاه ها از جمله وزارت بهداشت در این خصوص انجام شود را دارد و از چنین تحقیقاتی حمایت می کند.
معاون دریایی سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: وزارت نیرو به جای معطوف کردن تلاش خود بر ساماندهی پساب شهرهای ساحلی که از چندی پیش نسبت به تصفیه آنها متعهد شده روی مسایلی که هیچگونه ارزیابی زیست محیطی ندارند و سازمان محیط زیست با آنها مخالف است یعنی انتقال آب از دریای کاسپین به فلات مرکزی کشور، متمرکز شده است.
فرشچی حساسیت نمایندگان مجلس در زمینه آلودگی دریای کاسپین را فرصت مغتنمی برای بررسی دقیق میزان آلودگی ها و ارتباط مستقیم آن با سلامت انسان دانست.
نماینده مردم نور و محمودآباد در مجلس نیز با انتقاد از آلودگی بیش از حد دریای کاسپین و سمی شدن آبزیان خواستار تدوین طرحی از سوی نمایندگان استان های شمالی کشور در مجلس برای مقابله با این بحران شد.
عبدالوحید فیاضی ابراز امیدواری کرد بتوان با برنامه دقیق و منسجم از ورود فاضلاب های صنعتی٬ شهری و همچنین سموم خارج از رده و منسوخ کشاورزی به دریا که سلامت آب و آبزیان را به خطر انداخته است، جلوگیری کرد.
وی بر ضرورت سرعت بخشی در سالم سازی دریا تاکید کرد و افزود: بارها شاهد مناقشه نمایندگان مجلس با مسوولان مرتبط در زمینه مقابله با آلودگی های دریای کاسپین بوده ایم ولی متاسفانه تاکنون قدم مهمی در این رابطه برداشته نشده است.
محمدرضا برجی مدیر کل حفاظت محیط زیست استان گیلان نیز می گوید: آلودگی های نفتی که بیشترین مسبب آن کشور آذربایجان است به شدت کاسپین را رنج می دهد؛ البته از سوی ایران نیز انواع فاضلاب های خانگی، کشاورزی و صنعتی وارد کاسپین می شوند.
وی ادامه می دهد: وضعیت کاسپین در مجموع بحرانی است و برای نجات این دریا از آلودگی ها توسط کشورهای حاشیه آن، فقط اقداماتی در حد کنوانسیون و نه به صورت کامل انجام می دهند که کافی نیست.
هم اکنون دریای کاسپین با مشکلات زیادی روبه رو است و در این میان، مشکل اکولوژی این دریا امری مهم و بین المللی است. آلودگی های دریای کاسپین شامل آلودگی های نفتی، خانگی، صنعتی و کشاورزی می شود.
در حوزه آلودگی های خانگی، ایران در مقایسه با سایر کشورهای حاشیه ی دریای کاسپین با ۱۲ درصد، بیشترین سهم را دارد و این دریا در سال های اخیر مملو از آلودگی میکروبی از سمت ایران شده است.
تنها ۴۰ درصد از ۴۰۰ میلیون متر مکعب فاضلابی که سالانه در شمال ایران تولید می شود، تصفیه می گردد و ۶۰ درصد باقی مانده به صورت مستقیم و غیرمستقیم به دریای کاسپین می ریزد که این مساله، شنا کردن در این آ ب ها را نیز خطرناک کرده است.
مدیر برنامه محیط زیست دریای کاسپین نیز چندی پیش اعلام کرد که خطرناک ترین تهدیدکننده ها در سواحل ایران، آلودگی میکروبی است.
حمیدرضا غفارزاده تصریح کرد: اکنون همه فاضلاب شهری و صنعتی شهر یک میلیون نفری رشت، بدون تصفیه به رودخانه های منتهی به دریا سرازیر می شود.
یک کار شناس دیگر محیط زیست نیز آلودگی آب دریای کاسپین بر سلامت انسان تاثیر گذار دانست و گفت: فاضلاب های خانگی بیشترین آلودگی از جمله نیترات، فسفات، انواع و اقسام میکروب ها، کلیفرم ها، آنتروکک ها و پاتوژن ها را وارد آب می کنند.
مهدی حاج براتی افزود: این آلودگی ها یا از طریق خوردن آب یا در تماس پوستی وارد بدن انسان می شوند که موجب بروز حساسیت ها و بیماری های جلدی می شوند و در طولانی مدت نیز رشد بی رویه جلبک ها و بروز پدیده کٍشند قرمز را موجب خواهند شد.
معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست با اظهار تاسف از این که هنوز فاضلاب های خام وارد دریای کاسپین می شود، گفت: دوره گذشته به این مساله توجه زیادی نشده است اما امیدواریم در این دوره سازمان آب و فاضلاب استان های مازندران و گیلان عقب ماندگی گذشته را جبران کنند.
معصومه ابتکار خواستار هرچه زودتر به بهره برداری رسیدن طرح های جمع آوری و تصفیه فاضلاب ساکنان سواحل دریا و شهرک های صنعتی در این مناطق شد و افزود: سازمان حفاظت محیط زیست علاوه بر دادن تذکرهای لازم در این زمینه، برنامه زمانبندی را از سازمان های متولی امر ساماندهی فاضلاب و پساب ها خواسته و با جدیت پی گیر اجرای قوانین است.
وی خاطرنشان کرد: آلودگی ها می تواند منشا خاکی یا دریایی داشته باشد اما در هر صورت باید براساس قوانین و مقررات پایش مستمر صورت گیرد و در این راستا سازمان حفاظت محیط زیست اندازه گیری مستمر وضعیت شاخص های میکروبی دریای کاسپین را انجام می دهد و نتایج را به مراجع ذیصلاح اعلام می کند.
یک اکوبیولوژیست دریا با اشاره به این که آلودگی دریای کاسپین از مرز بحران گذشته است، گفت: مهمترین آلودگی آن شامل سموم ارگانوکلره و ارگانوفسفره است که سرطانزا هستند و از طریق پساب ها به این دریا سرازیر می شوند که بررسی و تعیین ارتباط مستقیم بین میزان سرطان در استان های ساحلی و آلودگی دریای کاسپین مستلزم مطالعات جامع و دقیق است.
امید صدیقی تصریح کرد: آلودگی دریای کاسپین برای تمام دنیا مشخص است و شکی در آن وجود ندارد زیرا به دلیل کشاورزی متراکم در سواحل دریای کاسپین و استفاده بیش از حد از سموم و نیز ورود فاضلاب خانگی از شهرهای ساحلی به این دریا که حاوی نیترات ها، نیتریت ها و آلودگی میکروبی بوده میزان این آلودگی سرطان زا در دریای کاسپین بسیار بالاست.
وی با اشاره به مطالعه ای در رابطه با رسوب آلاینده های دریای کاسپین در آبزیان و رسوبات کف دریا که چند سال پیش انجام گرفت، افزود: در این مطالعه میزان آلایندگی در ماهی ها و رسوبات دریا از حد مجاز فراتر نرفته بود اما لازم است که هرساله به صورت دوره ای از سوی نهادهای متولی همچون محیط زیست، دانشگاه ها و وزارت بهداشت مطالعات جامعی روی میزان آلودگی دریای کاسپین و آبزیان انجام گیرد.
وی بر لزوم همکاری تمامی کشورها حاشیه کاسپین برای رفع بحران دریای کاسپین تاکید کرد و گفت: اقدامات ایران برای رفع این مشکل کافی نیست و برای از بین بردن آلاینده های این دریاچه منحصر به فرد نیازمند همکاری و مساعدت همه کشورهای حاشیه کاسپین است.
وی ادامه داد: اکنون علاوه بر معرض انقراض بودن بسیاری از گونه های خاویاری و دیگر گونه های آبزی این دریا، آلاینده های این دریا ساحل نشینان و گردشگران را از ابعاد مختلف تهدید می کند که باید با استفاده از ظرفیت کنوانسیون کاسپین و پروتکل های آن برای رفع این بحران هرچه زودتربهره برد.
این اکوبیولوژیست اقدامات ملی و فراملی را لازمه بهبود شرایط فعلی دریای کاسپین دانست و گفت: همزمان با پیگیری کنوانسیون دریای کاسپین مسوولان دستگاه های مختلف از جمله سازمان محیط زیست، وزارت بهداشت و درمان و وزارت نیرو باید هرچه زودتر پساب های شهرهای ساحلی را ساماندهی کنند.
