یادداشت/ واردات آب مجازی بر صادرات آن می‌چربد

آری، امروز آب با اقتصاد گره خورده است و اکثر ممالکی که در خط بحران آبی قرار گرفته‌اند، حتی مسئله آب را مهم‌تر از سودهای تجاری قلمداد می‌کنند. بحث آب مجازی (مقدار آبی که برای تولید یک محصول یا یک خدمت به کار می‌رود) و چگونگی برخورد با آن در کشور ما نیز رنگ و رویی دیگر به خود گرفته است. به طوری که برخی از کارشناسان، انگشت روی بخش کشاورزی گذاشته‌اند و قصد دارند با القائات خود، سیاست‌های وزارت جهادکشاورزی را به سمتی سوق دهند که از کشت و صادرات محصولات آب‌بر مانند هندوانه یا سیب‌زمینی جلوگیری کند و یا حداقل برای آن محدودیت قائل شود. به ویژه بعد از اتفاقی که برای هندوانه‌های صادراتی به امارات افتاد و این کشور از توزیع آنها در بازارهای داخلی خود امتناع کرد، آتش حامیان ممنوعیت تندتر شد و فشارهای بیشتری به دولت و وزارت جهادکشاورزی وارد کردند.

گذشته از اینکه برخی دیگر معتقدند محدودیت کشت اشتباه است و باید میزان بهره‌وری آب در کشاورزی افزایش یابد اما گروه مقابل همچنان بر محدود شدن و ممنوعیت صادرات پافشاری می‌کنند. به نظر می‌رسد که گروه معتقد به محدودیت کشت، تنها از یک زاویه به موضوع می‌نگرند و فقط انگشت اتهام را به سمت دولت گرفته‌اند و سنگ آبی را به سینه می‌زنند که داخل محصولات کشاورزی از مرزها خارج می‌شود.

طبق آمارهای موجود، حدود ۱۶۰۰ میلیارد مترمکعب آب مجازی توسط تجارت در جهان مبادله می‌شود که این مقدار ۱۲ برابر حجم کل منابع آبی تجدیدپذیر ایران است. به نظر می‌رسد تجارت محصولاتی که آب مجازی را با خود به یدک می‌کشند، کم‌کم به نوعی استراتژی سیاسی بین ملل مختلف تبدیل شده و سیاست‌گذاری‌های غذایی که سیانت از امنیت ملی را به عهده دارد، بر همین مبنا پایه‌ریزی می‌شود. به عبارتی اکنون در اکثر کشورها محصولاتی تولید می‌شود که مزیت نسبی در آن دارند و تهیه دیگر محصولات را که پتانسیل تولید آن در خاک‌شان وجود ندارد، محدود به واردات می‌کنند.

اگرچه ایران نیز در گروه کشورهایی قرار می‌گیرد که باید برای صادرات آب مجازی، دقت بیشتری داشته باشد اما مطمئنا صادرات آب مجازی از این مرز و بوم، یک طرفه نیست. به عنوان مثال، وقتی برخی فریاد می‌زنند که چرا هندوانه را صادر می‌کنید، باید در پاسخ به آنها گفت در مقابل، محصولاتی مانند ذرت و سویا از کشورهایی مانند اکراین، برزیل و غیره وارد می‌شود. این موضوع تا حدودی کفه ترازو را به نفع واردات آب مجازی سنگین می‌کند.

بهتر است موشکافانه به موضوع بنگریم تا حقیقت روشن شود. برای تولید یک کیلوگرم هندوانه به طور متوسط ۲۵۰لیتر آب لازم است. گفته می‌شود سال گذشته حدود ۸۳۳هزار تن هنداونه به کشورهای مختلف صادر شد که حدود ۲۰۸میلیارد لیتر آب برای آن صرف شده بود. اما در مقابل بیش از ۶میلیون تن آمار واردات ذرت است؛ ذرتی که برای تولید هر کیلوگرم آن به طور متوسط هزار و ۶۰۵ لیتر آب مصرف می‌شود (در آمریکا برای تولید هر کیلو ذرت ۷۶۰لیتر و در هند ۲۴۵۰لیتر آب لازم است که میانگین آن، عدد ذکر شده به دست می‌آید).

با یک حساب سرانگشتی متوجه می‌شویم که واردات آب مجازی تنها برای ذرت، در سال گذشته بیش از ۹هزار میلیارد لیتر بوده است. این در حالی است که شاید بیش از ۹۰درصد خوراک طیور را همین ذرت تشکیل می‌دهد. به عبارتی سهم بزرگی از ذرت وارد شده در صنعت مرغداری مصرف می‌شود که آن هم ارزش افزوده‌ای را به نام گوشت یا تخم‌مرغ می‌سازد.

گذشته از ذرت، محصولات دیگری مانند سویا (بیشتر به صورت کنجاله)، گندم، برنج و چندین ماده غذایی دیگر نیز از کشورهای دیگر به صورت سالانه وارد می‌شود که تقریبا اکثرشان جزو محصولات آب‌بر هستند. بنابراین اگر قرار است صادرات هندوانه را بهانه کنیم و دولت را مقصر اصلی در خروج آب مجازی بدانیم، به این روی سکه نیز نگاهی بیندازیم و از آب مجازی که از کشورهای دیگر وارد ایران می‌شود هم سخن بگوییم. به عبارتی قضاوت در مورد عملکرد دولت، به ویژه درباره مسائل مهمی مانند آب مجازی نباید یک طرفه و یا مغرضانه باشد.

البته بحث کاشت یا نکاشت محصولاتی که ممکن است منابع آبی کشور را به خطر بیندازد باید در اولویت‌های کاری وزارتخانه متبوع قرار بگیرد. اما نگاه از بالا و دیدن کل ماجرا برای تصمیم‌گیری بسیار ضروری به نظر می‌رسد. اگر هندوانه از کشور خارج می‌شود، از آن طرف ذرت به داخل کشور می‌آید؛ ذرتی که به گفته فعالان صنعت مرغداری اگر واردات آن متوقف شود، تولید داخل حتی کفاف نیاز یک ماه را نخواهد داد.
وحید زندی فخر/ ایانا