یادداشت/ نقش و اهمیت کوه ها در جهان

پایگاه خبری کشاورزی و منابع طبیعی (IANN) | محمد صالحی نیا/ یک پنجم سطح خشکی های جهان را کوه ها تشکیل می دهند. بیش از نیمی از جمعیت جهان به منابع آب کوه ها برای کشاورزی، برق، صنایع و از همه مهم تر آشامیدن وابسته هستند. ۱۲ درصد از جمعیت جهان مستقیما تحت تاثیر کوه ها قرار دارند. سر چشمه مهم ترین رود های ایران و جهان در کوه ها قرار دارد، به همین دلیل کوه ها را “برج های آب شیرین” جهان نامیده اند. ۲۸ درصد از جنگل های جهان در ‌نواحی مرتفع واقع شده اند که به “جنگل های کوهستانی” معروف هستند. کوه ها به دلیل کمربندهای ارتفاعی مختلف، شیب و جهت های جغرافیایی، دارای بیشترین تنوع گیاهی و جانوری هستند؛ از این رو این اکوسیستم ها را در زمره نقاط داغ (Hot spots) طبقه بندی نموده اند. به دلیل پستی بلندی، ارتفاع و سرسبزی محیط، کوه ها در بر گیرنده مجموعه ای از جلوه های طبیعی بوده و هر ساله میزبان میلیون ها گردشگر از سراسر دنیا هستند. بسیاری از میراث های فرهنگی جوامع بشری در کوه ها قرار دارند. تمدن های درخشان بسیاری در کوه ها متولد شده اند. کوهستان الهام بخش انسان در چیرگی بر موانع و دشواری ها بوده است. کوه، نماد مقاومت، استحکام، پایداری و سر بلندی است. کوه ها محل نزول وَحی و مکان های مقدس اند.
نقش و اهمیت کوه ها در ایران
ایران با میانگین ارتفاع ۱۰۰۰ متر از سطح دریا، یکی از مرتفع ترین کشورهای جهان است. بیش از ٪۵۰ از سطح کشور را کوه ها فرا گرفته اند و دیگر نقاط نیز شدیدا تحت تاثیر کوهستان های اطراف خود قرار دارند.
۷۰ درصد از مجموع ۴۱۰ میلیارد متر مکعب بارش سالانه کشور (حدود ۲۹۰ میلیارد متر مکعب) در نواحی کوهستانی قرار می‌ گیرد. اگر رشته کوه های زاگرس و البرز در فلات ایران نبودند، این سرزمین سرتاسر خشک و بیابانی بود. در هر نقطه ای از کشور چشمه، جویبار یا رودخانه ای وجود دارد، در بالادست آن کوهی دیده می شود. به دلیل ارتفاع، کوه ها آب و هوای خشک و‌ گرم فلات ایران را تعدیل کرده و شرایط زیستی بهتری را برای ساکنین خود فراهم می آورند. به همین دلیل،‌ بیشترین سکونتگاه های انسانی در ایران در نزدیکی یا دامنه کوه ها شکل گرفته اند. آب شیرین، چوب، انرژی، مراتع، گیاهان و جانوران گوناگون از مهم ترین محصولات و منابع کوه ها هستند و مراتع کوهستانی بخش عمده ای از خوراک دام در کشور را تامین می کنند. بخش اعظم جنگل های خزری در نواحی مرتفع و تقریبا تمامی جنگل های زاگرس، کوهستانی هستند. تنوع زیستی (گیاهی و‌ جانوری) فوق العاده ای در کوه های ایران وجود دارد. تاکنون بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی در ایران شناسایی شده که رویشگاه بسیاری از آن ها، کوهستان ها و نواحی مرتفع می باشد. از این تعداد، ۱۷۰۰ گونه، بومی (اندمیک) کشورمان می باشد. شالوده حیات انسانی و زیر بنای اقتصادی در سراسر کشور به کوه ها گره خورده و حیات دشت ها مرهون و مدیون نعمات کوه هاست.
آب
کوه ها را برج های آب شیرین جهان می نامند. تمامی رودخانه های بزرگ دنیا از کوه ها سرچشمه می گیرند. بیش از نیمی از مردم جهان برای کشاورزی، صنعت،‌ مصارف خانگی و آشامیدن به آب شیرین کوه ها وابسته هستند. ۷۰ درصد از بارش سالانه کشور به شکل برف و باران در کوه ها و نواحی مرتفع صورت می گیرد.
تنوع زیستی
کوه ها به دلایلی همچون شیب، جهات جغرافیایی، جنس خاک و “کمربند های ارتفاعی” مختلف، دارای غنی ترین تنوع گونه ای (گیاهی و جانوری) هستند. بسیاری از گیاهانی که زمانی در دشت ها زندگی می کرده اند، به دلیل خشکی و کم آبی این محیط ها، کوهستان را برای ادامه زندگی و بقای خود انتخاب کرده اند. در کوه های کشورمان تاکنون ۸۰۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده که از این تعداد حداقل ۱۵۰۰ گونه بومی ایران هستند؛ یعنی در جای دیگری از جهان نمی رویند.
جنگل
۲۸ درصد از جنگل های جهان و بیش از ۸۰ درصد از جنگل های ایران در نواحی کوهستانی و مرتفع قرار دارند، جنگل های کوهستانی برای سلامت انسان مهم و ضروری بوده، از آب و خاک حفاظت می کنند، خانه امن جانوران و حیات وحش هستند و مواد غذایی و ‌چوب را در اختیار ما قرار می دهند. جنگل ها را بزرگ ترین سد های آبی جهان نامیده اند زیرا قابلیت نفوذ آب در خاک جنگل بیش از ۴۰ برابر خاک معمولی ست.
مرتع
بیشترین و مرغوب ترین مراتع کشورمان در نواحی مرتفع و ‌کوهستانی قرار دارند. این مراتع هم از نظر ارزش های زیست محیطی و هم از نظر ارزش های علوفه ای دارای اهمیت می باشند. بنابر آمار فائو، ارزش های زیست محیطی یک هکتار مرتع در یک سال ۲۳۲ دلار و ارزش علوفه ای آن تنها ۵۷ دلار است. این در حالی است که مراتع کوهستانی به شدت مورد تعلیف دام قرار داشته و ارزش های زیست محیطی آن ها به ویژه نقش آن ها در حفظ آب و خاک نادیده گرفته می شود. با تخریب مراتع، خاک کوه ها به راحتی با ریزش باران شسته و از دسترس خارج می شود.
جاذبه های گردشگری
کوهها مجموعه ای از زیباترین جلوه های طبیعی را در خود جای داده اند. پستی و بلندی، ارتفاع، دره، آبشار، گل و‌ گیاه و… از مناظری هستند که در مجموع، کوه ها را به موزه های منحصر به فرد طبیعی تبدیل نموده اند. آرامش محیط و دوری از جنجال و شلوغی از دلایلی هستند که هر ساله میلیون ها انسان را به کوه ها می کشانند.
فرش سبز کوهستان
بوته ها، گل ها، گیاهان، درختان ‌ درختچه ها، فرش سبز کوهستان را تشکیل می دهند. فرش سبز کوهستان، لایه محافظ خاک در مناطق کوهستانی ست. در صورت تخریب این لایه محافظ، خاک در شیب های کوهستانی در معرض فرسایش شدید آبی و‌ خاکی قرار می گیرد.
تاثیر فعالیت های انسان بر اکوسیستم های کوهستان:
اراضی کوهستانی از اهمیت فراوانی برای بیوسفر و انسان برخور دارند. بخش زیادی از آب شیرین رودها و چشمه ها از مناطق کوهستانی سرچشمه می گیرند. انتقال ژئوشیمیایی بسیاری از مواد از نواحی کوهستانی آغاز می شود. این مواد به اراضی پست انتقال یافته و سرانجام وارد اقیانوس می شوند. اقلیم، نور خورشید و کیفیت هوا و ‌کمترین آلودگی همگی در اهمیت نواحی کوهستانی برای تفریح و رفاه بشر سهم دارند. کوه ها همچون جزایر از یکدیگر جدایند و دارای مقدار زیادی ویژگی های بومی، جوامع و‌ گونه های بازمانده هستند. بعضی از این کوه ها جمعیت هایی دارند که با این محیط ها سازگار شده اند و کاملا به تولید خود متکی هستند، کوهستان ها در برابر اختلال و آشفتگی ناشی از اقدامات بشر فوق العاده آسیب پذیرند.
معادن سنگ در ایران چون بصورت رو باز و از قلهها و ارتفاعات بلند و معمولا در شیب های تند بهره برداری می نمایند، باطله ها و لاشه ریز خود را به پایین ارتفاعات رها کرده و صحنه های نا زیبا و دلخراشی را در طبیعت برای همیشه بجای می گذارند.
همچنین بلوک های سنگ استخراج شده بصورت خام از کشور خارج و پس از مدتی فعالیت معدنی، یک کوه یا عارضه ی طبیعی برای همیشه از جغرافیای یک منطقه و یا کشور حذف شده که تبعات زیان بار اکولوژیکی و اقلیمی آن به هیچ وجه قابل جبران نبوده و نسل فعلی و آینده تا قرنهای متمادی باید هزینه ی این تخریب ها را بپردازند.