پایگاه خبری کشاورزی و منابع طبیعی(IANN)
/ محمد طالب حیدری تحلیلگر اقلیم و آب و هوا/ فصل بارش در زاگرس شمالی از آبان تا خرداد است و مشخصه آن نیز نوسان زیاد در میزان بارندگی و زمان شروع و خاتمه بارش است. بر اساس آمار بلند مدت ایستگاه‌های غرب کشور در شرایط عادی حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد بارش سالانه در ماه‌های پاییز و حدود۴۰ درصد آن در فصل زمستان و بقیه آن در فصل بهار اتفاق می‌افتد به‌طور مثال میانگین این درصد‌ها در پنجاه سال گذشته در سنندج دقیقاً ۲۷ درصد برای بارش پاییزه، ۴۲ درصد برای بارش زمستانه و ۳۱ درصد برای بارش بهاره بوده است. با توجه به بررسی توزیع بارش‌ها در ۱۵ سال اخیر که کم و بیش دچار خشکسالی بوده‌ایم بارش‌های پاییزه تغییر چندانی نکرده‌اند و زمان شروع بارش‌های مؤثر پاییزه (بارش بیشتر از ۲۰ میلیمتر درکمتر از ۱۰ روز) اغلب در نیمه اول آبان بوده است اما در میزان و بسامد بارش‌های معمول نیمه دوم زمستان و بویژه بارش‌های بهاره کاهش داشته و به همین دلیل خشکسالی عملاً اتفاق افتاده است.
بارش در غرب کشور دارای دو قله ماهانه بارشی در آبان و فروردین است بنابراین بودجه آب منطقه و نیز نیازهای ذخایر و رویش‌های طبیعی منطقه به بارش این دو ماه سخت وابسته است. باید گفت بارش‌های فروردین و اردیبهشت دارای ضریب نفوذ زیادی بوده لذا حتی درتأمین و تکمیل ذخایر مصنوعی (سدها و بندها و استخرها) وذخایر طبیعی (آبگیرها و دریاچه‌ها و باتلاق ها) از اندوخته برف زمستانی مؤثرتر است. اتفاقی که در خشکسالی‌های اخیر آزار دهنده شده آن است که این روند عادی دچار اختلال جدی شده و بارش‌های بهاره به نسبت بیشتری دچار کاهش شده و به همین دلیل از سیلاب‌های فورانی بهاری رودخانه‌های منطقه دیگر خبری نیست. سیلاب‌های اعجاب‌آور رودخانه‌های نسبتاً کوچکی مانند سیروان در حوضه شمالی خلیج فارس که در اوج خود به حدود ۳ هزار مترمکعب در ثانیه می‌رسید و با رودخانه‌های بزرگی مانند کرخه و حتی فرات رقابت می‌کرد. به همین ترتیب رودخانه‌های حوضه ارومیه در سقز و تکاب و شاهین‌دژ آورد سیلابی خود را که تأمین کننده اصلی آب مورد نیاز دریاچه ارومیه بودند از دست داده‌اند.
تحلیلگران اقلیم و آب و هوا در کشور ما که تعدادشان به یمن گسترش رشته دانشگاهی اقلیم و آب و هوا بسیار بیشتر از نیاز یک قاره است با معرفی پدیده مبهم و رمزآلود تغییر اقلیم بسیار سریع صورت مسأله را پاک کرده و متهمی را به‌نام تغییر اقلیم معرفی می‌کند که کسی را با آن نمی‌تواند کاری باشد و البته در وصف جوانب آن صدها همایش و سمینار و پایان‌نامه و سفر مطالعاتی انجام گرفته و خواهد گرفت در حالی‌که هنوز به جمع‌بندی ملی و توافق شده‌ای بر بحث تغییر اقلیم نرسیده‌ایم بحثی که نباید اینچنین رها شود زیرا همه ارکان و وجوه توسعه ما در گرو پایداری نسبی اقلیمی است.
چرا بارش نیمه دوم فصل بارندگی دارای روندی نزولی شده است؟
گرفتاری عمده ما در کاهش بارش‌ها تأمین نشدن رطوبت برای سامانه بارشی است منابع عمده رطوبتی در منطقه به ترتیب اهمیت عبارتند از ۱- اقیانوس هند ۲-دریاهای مدیترانه، سرخ، سیاه، عمان، خلیج فارس و مازندران ۳- رطوبت محتوی در خاک منطقه با شروع فصل بارش در پاییز که عامل سوم یعنی رطوبت محتوی در خاک به‌دلیل تأثیر فصل تابستان عملاً حذف می‌شود. بیشتر بارش‌های جبهه‌ای پاییزه دارای منشأ رطوبتی از اقیانوس هند است که روی جریانات جنوب به شمال از سمت شبه جزیره عربستان و جلگه بین النهرین به عرض‌های ایران منتقل و در چرخه‌ای پس از فرازش روی فلات ایران و بویژه ارتفاعات زاگرس به بارش‌های نسبتاً مناسب پاییزه تبدیل می‌شود. این امر بیانگر مستقل بودن بارش‌های پاییزه از عوامل محلی‌تر تأمین رطوبت است که بیشتر به‌مثابه رطوبت محتوی در خاک از آن نام برده شده است.
رطوبت محتوی درخاک پس از بارش‌های پاییزه در ادامه فصل بارش از منابع مهم تبخیر و تشکیل ابر در منطقه است. این نکته به باور من کلید درک نابهنجاری‌های اخیر در بارندگی‌های نیمه دوم زمستان و بهاره غرب کشور است. از نیمه دوم زمستان در پهنه بین النهرین عملاً هوا رو به گرمی می‌گذارد اما در زمستان و بهار هم به‌دلیل بارندگی و هم طغیان‌های سیلابی دجله و فرات بخش مهمی از بین النهرین به‌صورت باتلاق و آبگیرهای بزرگ و کوچک به زیر آب می‌رود و چون دمای هوا نیز از اسفند ماه به بعد در عراق بسرعت روبه گرمی می‌گذارد آهنگ تبخیر در این ناحیه زیاد بوده و کل تبخیر در مسیر بادهای غربی به سمت کشور ما منتقل می‌شود که در فرازش روی فلات ایران و زاگرس به ابر و بارندگی‌های آخر زمستانه و شروع بهاره ما منتهی می‌شوند.
اما در ۲۰-۱۵ سال اخیر این رفتار در جو منطقه در ایجاد بارندگی‌های بهاره بسیار ضعیف شده است و این به‌دلیل خشک شدن خاک عراق و فقدان هوای مرطوب در مسیر وزش بادهای غربی و شرق به‌سوی عراق است.
خشک شدن خاک عراق عمدتاً به‌دلیل مهار خشن و بیرحمانه دجله و فرات روی داده و بالطبع دیگر از سیلاب‌های بهاره این رودخانه‌ها خبری نیست. باید یادآور شد که تأمین حقابه میانگین سالانه هم نمی‌تواند جایگزینی برای سیلاب‌ها شود زیرا سیلاب‌ها با شدت و حالت جهشی به عمق بیابان‌های عراق پخش می‌شدند و لذا گستره وسیعی را مرطوب می‌کردند و حتی بهتر از دریاها رطوبت مورد نیاز بارندگی‌های همرفتی بهاری منطقه تأمین می‌شد به‌طوری‌که اوج بارش‌های غرب کشور در فروردین ماه اتفاق می‌افتاد. قطع سیلاب‌ها و از بین رفتن آبگیرهای تاریخی عراق برای ما در ایران مصیبت بار است زیرا این امر برای ما به‌مثابه از دست رفتن دریایی به وسعت چند صد هزار کیلومتر مربع در مسیر بادهای باران آور است.
شرح ماجرا دردناک است اما سعدی علیه الرحمه چند سال پیش پرده از این راز برداشته است: «ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند/ تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری» ما نان را به مدد ابر و باد و باران و فلک به دست آورده‌ایم اما به غفلت خورده‌ایم و شکرش را به جا نیاورده‌ایم.
منبع: روزنامه ایران
