خرده‌مالکی، بنزین بر آتش حفر چاه
برنج‌کاری به‌عنوان گل سرسبد محصولات کشاورزی مازندران، ممر اصلی درآمد بسیاری از روستاییان استان محسوب می‌شود و خرده‌مالکی شالیزارها در این وضعیت سبب می‌شود تا خطر کم‌آبی برای آنان مضاعف و طمع حفر چاه دستی ناگزیر شود. بر اساس گزارش‌های رسمی، میانگین سرانه شالیزاری در مازندران هفت‌دهم هکتار است و با توجه به این‌که بیش‌تر کشاورزان به کشت ارقام محلی با عملکرد سه تا چهار تن محصول در هر هکتار گرایش دارند، دستیابی به آب برای زنده نگاه داشتن این نوع کشت برایشان حکم مرگ و زندگی را دارد. برنج مصرفی قاطبه کشاورزان مازندرانی نیز از ارقام محلی است و این موضوع هم سبب می‌شود تا در مقابل کشت‌های جایگزین یا کشت ارقام پرمحصول مقاومت کرده و در مقابل برای تأمین آب مورد نیاز به هر وسیله ممکن متوسل شوند. برنج ارقام محلی مانند انواع طارم به مصرف آب بیش‌تری نیاز دارند و در عین حال فروش تولید مازاد آن‌ها در بازار به‌ویژه بازار مازندران آسان‌تر و به صرفه‌تر است. البته کشت دوم برنج اعم از پرورش ساقه یا دونوچ و کشت دوباره هم که در سال‌های اخیر رواج یافته و هر سال بر وسعت آن اضافه می‌شود، دستیابی به آب مکفی و ذخیره‌سازی آن توسط کشاورزان برنج‌کار را تشدید کرده است.
حفر چاه، راه فرار از هشدارها
کمبود منابع آبی و پدیده خشک‌سالی تا حدی در مازندران جدی است که جهاد کشاورزی مازندران اعلام کرد: کشاورزان ارقام پرمحصول که آبیاری بیش‌تری نسبت به ارقام محلی نیاز دارند، کشت نکنند. سازمان جهاد کشاورزی مازندران همچنین با توجه به آمار‌های کاهش بارندگی و کمبود آب ذخیره شده در پشت سدها و آب‌بندان و رواناب‌های رودخانه‌ای، در برخی از مناطق شرقی استان، به‌ویژه زمین‌های پایین‌دست سد شهید رجایی از کشاورزان خواسته است اصلاً برنج کشت نکنند. بر اساس آمار شرکت آب منطقه‌ای مازندران میزان آبگیری سدهای این خطه شمال کشور در سال جاری نسبت به‌مدت مشابه سال قبل حدود ۴۰ درصد کم‌تر است. درحال حاضر حدود ۵۸ درصد از ظرفیت سدهای مازندران آبگیری شد و همچنان ۴۸ درصد از ظرفیت این مخازن آبی خالی است. بنا بر این گزارش، کاهش بارندگی در سال زراعی جاری، دبی آب رودخانه‌های استان را هم به حدود ۴۵ درصد رسانده است. در مجموع در نیمه نخست سال زراعی جاری، میزان بارش‌ها نیز برابر گزارش هواشناسی حدود ۱۴ درصد نسبت به‌مدت مشابه کاهش نشان می‌دهد. طبق گزارش هواشناسی مازندران دمای هوا در این استان هم که بر تبخیر و کاهش راندمان بهره‌برداری از آب اثرگذار است، در سال ۹۶ نسبت به سال ۹۵ حدود ۲/۲ درجه گرم‌تر شد. همسو با این گزارش‌ها، جهاد کشاورزی مازندران به شالی‌کاران برخی از مناطق شرق مازندران توصیه کرد از کاشت برنج دست بردارند و به کشت دانه‌های روغنی کلزا و گنجد یا کشت علوفه‌ای روی بیاورند. ارقام غالب کشت برنج در مازندران ارقام محلی نظیر طارم محلی و هاشمی است؛ ولی ارقام پرمحصولی مانند شیرودی، فجر و ندا نیز در این استان کشت می‌شود. میزان آب مصرفی اراضی شالیزاری به‌ازای هر هکتار به‌طور میانگین در ارقام محلی هشت تا ۹ هزار مترمکعب و در ارقام پر محصول تا ۱۲ هزار متر مکعب است.
خطر خشکی ریشه درختان و پوشش گیاهی مراتع
کارشناسان هشدار می‌دهند که برداشت آب‌های زیرزمینی در دسترس از طریق چاه‌های دستی اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت تبعاتش را نشان ندهد؛ ولی در میان‌مدت و بلندمدت باعث خشکیدن ریشه درختان مناطق جلگه‌ای و ریشه‌های پوشش گیاهی مراتع خواهد شد. به اعتقاد این کارشناسان، پایین رفتن آب سفره‌های زیرزمینی که رهاورد حفر بی‌رویه چاه‌های دستی و همچنین چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق است، موجب می‌شود تا ریشه گیاهان در مناطق مختلف تشنه‌تر از گذشته شوند و این فرآیند در ادامه حیات زیستی پوشش گیاهی دشت‌های استان را با مشکل مواجه کرده و سبب خشک شدن زودهنگام گیاهان در فصل بهار شود؛ ۴۶۰ هزار هکتار زمین مازندران زراعی و باغی و حدود یک‌میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار نیز جنگل و مرتع دارد. یکی از کارشناسان منابع آب در مازندران درباره گسترش حفر بی‌رویه چاه‌های دستی ۱۲ تا ۲۰ متری در این استان گفت: ممکن است که با توجه به بالا بودن سطح آب، حفر این چاه‌ها صدمه‌ای به سفره‌های زیر زمینی نزند؛ اما به‌طور یقین با گسترش حفر آن‌ها، ریشه درختان باغ‌ها، مراتع و جنگل‌های استان دیرتر به منابع آبی می‌رسند. وی که خواست نامش در گزارش ذکر نشود، افزود: این مشکل ممکن است در کوتاه‌مدت نشان ندهد؛ اما باید بپذیریم که این نظر علمی در آینده با توجه تغییرات اقلیمی، نفوذ و گسترش خشک‌سالی در مازندران عملی می‌شود. همان‌طوری که سال‌های سال آب رودخانه‌های مازندران خروشان بوده و به‌راحتی به دریای خزر می‌ریخت؛ ولی امروز با مشکلات جدی رواناب مواجهیم. حفر بی‌رویه چاه‌های دستی هم در آینده ریشه تمامی درختان باغ‌ها و مراتع استان را می‌خشکاند. این کارشناس ارشد اقلیم‌شناسی و خشک‌سالی گفت: برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، نخست منابع آب و در ادامه فعالیت‌های کشاورزی و اقتصادی استان را تهدید می‌کند. وی حفر چاه‌های دستی را مقدمه کندن چاه‌های نیمه‌عمیق و عمیق دانست و افزود: پس از حفر چاه‌های دستی و برداشت آب، ذخیره آبی یا سطح آب پایین می‌رود و در آن زمان کشاورزان ناچار به حفر چاه‌های نیمه‌عمیق و عمیق می‌شوند که مشکلات اقتصادی و زیست‌محیطی فراوانی را به‌دنبال خواهد داشت.
این کارشناس تأکید کرد: متأسفانه منشأ تمامی مشکلات در مازندران، برخورد سهل‌انگارانه با آن‌ها در آغاز به امید پیدا شدن راه‌حل اساسی بود؛ ولی نه تنها چنین راه‌حلی پیدا نشد؛ بلکه مشکلات با گذشت زمان پیچیده‌تر شده و به مرحله لاینحل رسیده است. وی با اشاره به شکننده بودن محیط زیست مازندران، تأکید کرد: خطر حفر چاه‌های دستی از آن دست خطراتی است که در صورت بی‌توجهی به فاجعه خواهد انجامید و باید مسئولان ذی‌ربط هرچه زودتر نسبت به حل این مشکل چاره‌اندیشی کنند.
ممنوعیت صدور مجوز حفر چاه در مازندران
مدیر آب منطقه‌ای مازندران هم اعلام کرد: در اجرای طرح احیاء و تعادل‌بخشی سفره‌های زیرزمینی، محدودیت برداشت آب زیرزمینی از دو سال پیش در استان در حال اجراست. ابراهیم یخکشی افزود: در استان مازندران امکان توسعه بهره‌برداری از آب زیرزمینی وجود ندارد، به‌همین دلیل از دو سال پیش تاکنون هیچ‌گونه مجوز جدیدی برای آب زیرزمینی در بخش کشاورزی از سوی شرکت آب منطقه‌ای استان صادر نشده است. وی به حفاران غیرمجاز و بدون پروانه در استان هشدار داد و خطاب به کشاورزان گفت: فقط ۲۵ حفار مجاز در استان وجود دارند که می‌توانند کار لایروبی و کف‌شکنی چاه‌های مجاز را انجام دهند و حق حفر چاه را ندارند.یخکشی تأکید کرد: هرگونه حفاری غیرمجاز در بخش آب زیرزمینی مشمول جرایم سنگین ازجمله توقیف تمامی ادوات حفاری به‌مدت حداقل شش‌ماه می‌شود و حفاران غیرمجاز باید به‌دنبال معیشت و شغل جایگزین باشند. یخکشی با قدردانی از مشارکت مردم به‌ویژه همیاران آب در اطلاع‌رسانی موارد خلاف، گفت: در سال ۹۶ ده‌ها دستگاه ادوات غیرمجاز حفاری ازجمله تراکتور، دکل و دیگر تجهیزات حفاری توقیف و ضبط و به پارکینگ‌ها منتقل شد که این اقدام نقش موثری در جلوگیری از حفاری چاه‌های غیرمجاز داشته و امیدواریم در سال جدید که با کم‌آبی مواجهیم مردم همکاری بیش‌تری به عمل آورند. بنابر اعلام شرکت آب منطقه‌ای، در مازندران ۹۰ هزار حلقه چاه مجاز و ۵۷ هزار حلقه چاه فاقد پروانه بهره‌برداری وجود دارد و سالانه بیش از یک‌میلیارد مترمکعب از آب زیرزمینی برداشت می‌شود.مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای گفت: آمار‌ها نشان می‌دهد در سال‌های اخیر کاهش بارش و رواناب و اضافه برداشت از سفره زیرزمینی موجب شد تا در سل جاری با کاهش ۵۰ میلیون متر مکعبی آب زیرزمینی در مقایسه با دوره میانگین ۱۰ ساله مواجه باشیم. وی بیان داشت: این امر سب شد تا شوری آب و افت آب زیرزمینی برخی از دشت‌های استان ازجمله دشت بهشهر و بندرگز که یک دشت ممنوعه است، مورد تهدید قرار بگیرد. در حال حاضر شالی‌کاران مازندران مشغول آب تخت‌کردن زمین‌های شالیزاری و در برخی از مناطق نیز عملیات نشاکاری هستند. مازندران ۲۳۰ هزار هکتار شالیزاری دارد که پارسال به خاطر کمبود آب ۲۱۳ هزار هکتار زیرکشت برنج رفت. سالانه حدود یک‌میلیون و ۵۰هزار تن برنج سفید در مازندران تولید می‌شود.
منبع: سبزینه
