چالش ریزگردها در گلستان

تصور وقوع پدیده ریزگردها در گلستان که در اذهان عمومی به سرسبزی مشهور است، شاید خیلی سخت باشد اما واقعیت تلخ آن است که زنگ این پدیده نامیمون طبیعی در این استان شمالی کشور هم چند سالی به صدا در آمده است.
به گزارش خبرگزاری کشاورزی و منابع طبیعی(IANN) به نقل از ایرنا، وقوع پدیده ریزگردها که سال هاست ۱۸ استان واقع در نیمه جنوبی کشور را دچار چالش کرده، هم اکنون با گسترش دامنه آن به استان های سرسبز شمالی از جمله گلستان، نگرانی هایی را در مردم این دیار ایجاد کرده است.
مردم استان های شمالی از جمله گلستان که سالیان درازی است به لطف طبیعت زیبای مناطق کوهستانی، جنگلی، دشت و دریا، در این دیار سرسبز از آب و هوایی معتدل برخوردار و هوایی عموما پاک را استنشاق می کنند، اکنون درگیر پدیده ریزگردهایی شده اند که مسئولان و مردم باید برای پیشگیری آن چاره اندیشی اساسی نمایند.
به اعتقاد کارشناسان، ریزگردهایی که اگر برای عوامل خارجی و داخلی رخداد آن برنامه ریزی اصولی نشود، علاوه بر تهدید سلامت جامعه انسانی، زندگی جانوری و منابع کشاورزی (آب و خاک) این دیار سرسبز را نیز بشدت تهدید و آن را از بین می برد.
اگرچه چند سال پیش که زمزمه هایی مبنی بر مشاهده ریزگردها در استان گلستان بویژه مناطق شمالی آن شنیده شد و مسئولان منابع طبیعی نیز هشدارهایی را در این خصوص دادند، باور آن برای اهالی این استان که از نعمت توامان آب و هوای معتدل، کوه، جنگل، دریا و دشت با بارش سالانه مناسب برخودارند، سخت بود ولی اکنون باید ریزگردها را به عنوان مهمان ناخوانده ای که قدم در راه این استان گذاشته، قلمداد کرد.
بدون تردید اگر برای مقابله با این پدیده و مهمان ناخوانده که بخشی از منشاء آن به گفته کارشناسان از صحرای ‘قره قوم’ در کشور ترکمنستان است و بخش بیشتر آن نیز به دلایل مختلف از جمله تغییر اقلیم و خشکسالی های مکرر، کشاورزی سنتی و استفاده بی رویه از منابع آبی داخلی است، چاره اندیشی اصولی نشود، گلستان سرسبز هم در آینده ای نه چندان دور به جرگه استان های درگیر با پدیده ریزگردها می پیوندد.
برای مشاهده ریزگردها در مناطق شمالی گلستان نیز کافی است سری به این منطقه زده و آثار گرد و خاک های نشسته بر ابنیه و پوشش گیاهی اندک این دیار و یا هنگام عصر با وزش بادهای ملایم، ذرات معلق در هوا را به وضوع مشاهده کرد.
با این حال به نظر می رسد مردم استان گلستان که به دلیل موقعیت طبیعی و جغرافیایی خود همواره در معرض بلایای طبیعی چون سیل، زلزله، رانش زمین و آتش سوزی عرضه های جنگلی مواجه اند، باید پدیده نوظهور ریزگردها را نیز به کلکسیون بلایای خود اضافه نمایند.
عضو هیات علمی و مدیر گروه شیمی دانشگاه گنبدکاووس در خصوص پدیده ریزگردها و راه های مقابله با آن در گلستان گفت: علت اصلی ریزگردها در این استان و دیگر مناطق کشور فرسایش شدید خاک است که تغییرات اقلیمی، خشکسالی، کشت ها و استفاده بی رویه از اراضی کشاورزی و منابع آبی زیرزمینی و سطحی و نیز تخریب جنگل ها از دلایل آن محسوب می شود.
دکتر رضا اکبری افزود: پدیده ریزگردها در کشور و استان گلستان علاوه بر عوامل ذکر شده، منشاء خارجی نیز دارد که در حوزه این استان، صحرای قره قوم کشور ترکمنستان به عنوان یکی از بزرگترین کویرهای شنی جهان، عامل خارجی محسوب می شود که برای مقابله با آن باید از طریق دیپلماسی فعال با این کشور و دیگر کشورهای همسایه و اجرای برنامه های مقابله ای مشترک اقدام شود.
وی گفت: بخشی از پدیده ریزگردها در مناطق شمالی گلستان به دلیل وجود اراضی نسبتا فراوان کم بازده و شوره زار این مناطق است که ظرفیت بالقوه برای وقوع این پدیده به شمار می رود و کم توجهی به آن می تواند مشکلات جدی برای محیط زیست، کشاورزی و مردم این استان ایجاد کند.
دکتر اکبری، ایجاد گلخانه های وسیع گیاهی و کشاورزی، مدیریت منابع آبی و تغییر شیوه های کشاورزی از سنتی به صنعتی، کشت گیاهان صنعتی که از آن سوخت سبز یا بیودیزل تولید می شود، کاشت درختان سریع الرشد و جلوگیری از ساخت سدهای جدید و خشک شدن تالاب ها را از مهمترین راهکارها برای مقابله با پدیده ریزگردها در گلستان برشمرد.
وی تصریح کرد: مناطق شمالی استان گلستان برای اجرای این راهکارها مناسب است و بنده با همکاری دو تن از اساتید دانشگاه قم چند طرح تحقیقاتی نیز انجام داده ایم که قابلیت اجرایی شدن را دارد و تنها نیازمند حمایت مسئولان است.
این استاد دانشگاه گنبدکاووس همچنین تولید خاک های جاذب طبیعی که قابلیت ذخیره آب تا چند ماه را در خود دارند و در کشور هم می توان آن را تولید کرد و کاشت درخت و گونه های بومی منطقه مثل شورگز را از دیگر راهکارها برای جلوگیری از ریزگردها در استان گلستان ذکر کرد و گفت: درصورتی که برای مقابله با این پدیده نامیمون سریعا اقدام نشود، حداکثر تا ۱۰ سال آینده این استان نیز همچون استان های جنوبی بشدت با پدیده ریزگردها درگیر خواهد بود.
دکتر اکبری، نوع دیگر ریزگردها را ریزگردهای نمکی دانست و افزود: برخی مناطق شمالی گلستان به دلیل داشتن اراضی شوره زار، مستعد این نوع ریزگردها که بسیار خطرناک تر از نوع معمولی آن هستند و درصورت وقوع، حیات انسانی، جانوری و اراضی کشاورزی را تهدید می کند.
عضو دیگر هیات علمی از گروه منابع طبیعی دانشگاه گنبدکاووس، برخی راهکارهای علمی برای مقابله با پدیده ریزگردها ارائه داد که کشت گیاهان بومی مقاوم به خشکی و استفاده از سوپر ابزاربندهای جاذب شیمیایی و بیولوژیکی از مهمترین آن است.
دکتر حجت قربانی، کم آبی درمناطق شمالی گلستان را مهمترین عامل در پدیده ریزگردها دانست و با تاکید بر ضرورت استقرار پوشش گیاهی برای حفظ خاک، آب و جلوگیری از وقوع ریزگردها گفت: کشت این گیاهان با دوره آبیاری سه ساله یک الزام است در غیر این صورت پوشش گیاهی ایجاد شده، خشک و بی فایده خواهد بود.
وی افزود: برای حفظ خاک و رطوبت آن درمناطق بیابانی خشک یاید از سوپر ابزاربندها که در دو نوع شیمیایی و بیولوژیکی و گیاهی هستند و هر دو نوع آن نیز در کشور قابل تولید است، استفاده شود.
دکتر قربانی اضافه کرد: نوع شیمیایی این ابزاربندها که ژله ای است، وقتی پای گیاه ریخته شود، ۲۰۰ تا ۴۰۰ برابر وزن خود آب جذب می کند که این آب را مجددا در یک دوره چند ماه به خاک بر می گرداند.
وی، منشاء تامین آب توسط این ابزاربند را دوره آبیاری سه ساله که باید پیش بینی شود، دانست و گفت: اضافه کردن مواد آلی طبیعی مانند کودهای دامی و ورمی کمپوست ها به خاک های مناطق بیابانی و خشک از دیگر روش های حفاظت خاک است زیرا این مواد نیز می توانند ۱۰ تا ۴۰ برابر وزن خود آب جذب و سپس به گیاه و خاک باز گردانند.
این عضو هیات علمی دانشگاه گنبدکاووس ادامه داد: باتوجه به محدود بودن مواد آلی دامی و ورمی کمپوست ها در کشور به نظر می رسد درمناطقی که این ظرفیت وجود دارد می توان با بسیج امکانات از آن استفاده کرد و در دیگر مناطق باید از ابزاربندهای شیمیایی استفاده کرد.
دکتر قربانی بابیان اینکه عمده مشکل کشاورزی ایران آب است و باید برای حفظ و نگهداری رطوبت خاک تلاش شود، خاطرنشان کرد: برای تحقق این مهم باید علم و شیوه گذشتگان خود را در این حوزه، با علم روز دنیا تلفیق نماییم.
وی، افزودن ترکیباتی به خاک مانند (پلی اکریل ها PAM و پلی ونیل ها PVA) که در آن ذرات خاک به هم می چسبند، را از دیگر راهکارها برای جلوگیری از وقوع ریزگردها در کشور و استان گلستان دانست و افزود: این مواد که در ایران نیز تولید می شود، در مهار ریزگردها و ایجاد رطوبت در خاک موثر است.
دکتر قربانی بابیان اینکه تولید انبوه این مواد نیاز به تکنولوژی روز دنیا دارد که باید تهیه یا تولید شود اضافه کرد: این مواد را که ماندگاری به هم چسباندن ذرات خاک را به سه تا پنج سال می رساند، می توان از طریق هواپیماهای سمپاش در اراضی بیابانی و شن زار پخش کرد.
وی خاطرنشان کرد: مجموعه راهکارهای ارائه شده، دارای پروسه زمانی سه تا ۱۰ ساله است که باید برای اجرای آن از همین الان توسط مسئولان برنامه ریزی شود در غیر این صورت با همه گیر شدن پدیده ریزگردها، اقدامات کارساز نخواهد بود.
دانشیار گروه مرتع و آبخیزداری دانشگاه گنبدکاووس نیز گفت: مراتع قشلاقی استان گلستان به صورت نوار باریکی به طول ۲۸۰ کیلومتر و عرض ۴۰ کیلومتر هم مرز با جمهوری ترکمنستان واقع شده و جنس خاک آن لسی، شور و قلیا با خاصیت زهکشی ضعیف است.
دکتر مجیدمحمد اسمعیلی افزود: میزان بارندگی منطقه کم و تبخیر و تعرق چندین برابر بارندگی است، سوابق تاریخی در متون علمی و ادبی نشان می هد که در دهه های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ هجری شمسی این مراتع سرسبز بوده و عرصه بسیار وسیعی برای چرای حیوانات اهلی از جمله گوسفند، گاو و شتر فراهم بود.
وی اضافه کرد: از چهار تا پنج دهه گذشته با ورود دامداران غیربومی به منطقه، افزایش تعداد دام، چرای مفرط و خارج از ظرفیت و همچنین با ورود ماشین آلات کشاورزی به منطقه و تبدیل مراتع به کشت دیم و خرید و فروش زمین و مراتع به افراد بومی و غیر بومی، مشکلات آغاز و این مسئله باعث شد تا چراغ قرمز مراتع روشن شود.
دکتر اسمعیلی یادآور شد: تدبیر احیای اکولوژیکی مراتع منطقه که از سال ۱۳۶۰ توسط کارشناسان دلسوز منطقه با کاشت گونه های آتریپلکس اندیشه شد، به دلیل عدم تجدید حیات طبیعی آتریپلکس، یخبندان سال ۱۳۸۶ و بروز خشکسالی های پیاپی در سال های اخیرا کم رنگ شده، تعداد بوته های آتریپلکس کاشته شده در هر هکتار از مراتع بشدت کاهش یافته و خاک مراتع منطقه بدون پوشش گیاهی است.
وی تصریح کرد: این مساله باعث شد با وزش ملایم باد، شاهد بروز ریزگردها در سال های اخیر در گلستان باشیم و این یک هشدار جدی است و باید بدانیم بروز این پدیده که در تمام شهرهای این استان رخ داده، یک پدیده اتفاقی، فصلی و یا معمولی نیست.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: این علامت، کارکرد ناسالم اکوسیستم را بیان می دارد و به ما گوشزد می کند که اکوسیستم دچار بیماری است و باید درمان شود.
دکتر اسمعیلی، مهار بیابان زایی و مبارزه با پدیده ریزگردها را یک پروژه زمان بر دانست و گفت: تنها راه درمان قطعی آن استقرار گونه های بومی و جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان نیز بهمن سال ۹۶ و در حاشیه بوته کاری مراتع روستای پشه لر گنبدکاووس با اذعان به بیابانی شده بخش هایی از مناطق شمالی استان گلستان و تهدید خطر ریزگردها، از پیش بینی ۷۳ میلیارد ریال اعتبار از منابع ملی و استانی برای مقابله با بیابان زایی و کانون های ریزگرد در مراتع این استان خبر داده بود.
ابوطالب قزلسفلو گفت: با این اعتبارات که بخش زیادی از آن تخصیص یافته است، تا پایان سال ۹۶ چند طرح در مراتع استان از جمله انجام ۲۱۰۰ هکتار بوته کاری، طرح ذخیره نزولات و بذرپاشی در سطح ۳۶۰۰ هکتار و مدیریت هرز آب ها در سطح ۸۵۰ هکتار اجرا می شود.
وی افزود: اجرای این طرح ها علاوه بر مقابله با بیابان زایی و کانون های ریز گردها، در تولید علوفه و ایجاد اشتغال برای روستاییان و عشایر منطقه نیز موثر است.
مشاور رییس دانشگاه علوم پزشکی گلستان نیز گفت: پدیده ریزگردها در هر منطقه ای که رخ دهد علاوه بر آثار زیست محیطی، آثار مخربی بر سلامت و بهداشت مردم آن منطقه نیز می گذارد.
دکتر رضا صابری افزود: تشدید بیماری های مختلف پوستی و آلرژِی ها، تاثیر منفی بر رشد جسمی و ضریب هوشی کودکان و نیز بر سلامت جسم و روان افراد از مهمترین پیامدهای وقوع پدیده ریزگردها در یک منطقه است.
استان گلستان واقع در شمال کشور دارای تنوع اقلیمی از نیمه مرطوب معتدل تا نیمه خشک و خشک و گرم و سرد می باشد که بارندگی آن از ۱۵۰ تا ۸۵۰ میلی متر متغیر و موقعیت طبیعی این استان شامل کوهستان های مرتفع، دشت هموار، مناطق پست، شوره زار، جنگل، مرتع و دریا است.
طبق گزارش اخیر حوزه طرح و برنامه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان، منابع طبیعی این استان حدود ۲۱ هزار کیلومتر مربعی شامل یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار اراضی ملی، ۴۵۲ هزار هکتار جنگل، ۸۶۲ هزار هکتار مرتع، بیش از ۲۶ هزار هکتار بیابان، ۲۰هزار هکتار اراضی ساحلی و ۶۲ هزار هکتار اراضی مستحدث و اراضی موات است.
بدون تردید استان یک میلیون و ۹۰۰ هزار نفری گلستان پس از مواجه شدن با استمرار خشکسالی و کمبود آب، در انتظار بحران دیگری با عنوان ریزگردها و گرد و غبار است که لازم است قبل از بروز، برای رفع آن با برنامه ریزی مطلوب چاره اندیشی شود.