آب پنهان چیست؟
این کارشناسان موضوع آب پنهان و ضرورت توجه به آن را مطرح می‌کنند و معتقدند که ضرورت فرهنگ‌سازی در مصرف آب در همه بخش‌های شرب، کشاورزی، صنعت و... غیرقابل انکار است؛ اما آنچه در شرایط کنونی اولویت بیش‌تری دارد مدیریت مصرف آب براساس اقلیم موجود و جلوگیری از هدرروی آب پنهان خواهد بود.
برپایه آنچه در دانشنامه ویکی‌پدیا آمده آب پنهان که از آن با عنوان‌هایی چون آب مجازی یا آب نهفته نیز یاد کرده‌اند به مفهومی اطلاق می‌شود که نخستین‌بار سال ۱۹۹۳ توسط تونی آلن معرفی شد. آلن جغرافیدان انگلیسی است که سال ۲۰۰۸ به‌علت وضع مفهوم انقلابی آب مجازی (پنهان) برنده جایزه آب استکهلم شد. آب پنهان را مجموع حجم آبی که در مراحل مختلف تهیه، تولید و ارائه یک محصول (غذا، کالا، انرژی یا خدمات) به صورت مستقیم یا غیرمستقیم استفاده می‌شود تعریف می‌کنند. اگر بخواهیم به زبان ساده این مفهوم را شرح دهیم می‌توانیم به مصرف آب در ساخت‌وسازها، آبیاری چمن‌ها و نوع درختان سطح شهرها، آبی که در منازل مسکونی هدر می‌رود و نیز آب مورد استفاده از کشاورزی یا صنعت اشاره کنیم. تاریخ گواه است که تا بوده سبک زندگی فردی و جمعی ایرانیان براساس اقلیم سرزمینشان بوده است؛ به‌طور مثال نوع معماری ساختمان‌ها در هر بخش از ایران متناسب با اقلیم همان منطقه بوده است. همچنین نوع مصالحی که در ساخت‌وسازها به کار می‌رود. آن‌طور که می‌گویند در ایران هیچ‌جا چمن‌کاری به‌علت میزان بالای مصرف آب رواج نداشته؛ بلکه به‌جای آن‌گونه‌های کم‌مصرف درختی یا گیاهی کاشته می‌شده؛ اما طی سال‌های گذشته با وجود آن‌که مدعی رشد فناوری، دانش و تخصص در همه بخش‌ها بوده‌ایم، اما نه در معماری الگویی مناسب داشته‌ایم و نه مصرف ما در همه بخش‌ها متناسب با الگوی صحیح بوده و کار به‌جایی رسیده است که چشم‌انداز خوبی از آینده نمی‌بینیم. در این گزارش سعی می‌کنیم با به تمرکز بر هدر روی آب پنهان و ضرورت تقویت نگاه‌ها و برنامه‌ریزی‌ها با این رویکرد به‌ویژه در شهر تهران موضوع را از ابعاد مختلف در گفت‌وگو با کارشناسان مورد بررسی قرار دهد. اسماعیل کهرم، بوم‌شناس و فعال محیط زیست، عقیده دارد که مصرف آب پنهان در کشور بسیار بالاست و باید چاره اساسی و عملیاتی برای آن به کار گرفت. وی اشاره به این‌که هدر روی آب در بخش کشاورزی، صنعت و ساختمان‌سازی‌ها بسیار بالاست، تأکید کرد: مسئولان در دیگر کشورها بر به‌کارگیری آب راهبردی یعنی آبی که اکنون نباید مورد استفاه قرار گیرد تأکید عملی دارند و معتقدند این آب باید برای آینده بماند تا آیندگان قادر به استفاده از آن باشند.
آب پنهان و ساختوساز
برپایه برخی آمارها در سال ۹۵ در کشور ۳۳۰ هزار واحد مسکونی ساخته شده؛ این تنها آمار واحدهای مسکونی است که میزان هدررفت آب در جریان این میزان ساختوساز اگر اندازه‌گیری شود دغدغه‌های ما بسیار تغییر شکل خواهد داد. نکته دردآورتر این‌که در بیش‌تر ساخت‌وسازها از آب سالم و قابل شرب استفاده می‌شود؛ آبی که در جریان ساختوساز هدر می‌رود و بازیافت هم نمی‌شود؛ موضوعی که می‌توان گفت در همه این سال‌ها صدای هیچ‌کس را هم در نیاورده؛ زیرا هنوز در عرصه عملیاتی تصمیمی کارساز در این زمینه نمی‌بینیم.
کل تعداد واحدهای مسکونی ساخته شده در کشور که اینک در حال بهره‌برداری هستند حدود ۲۸ میلیون واحد گزارش شده است. میزان آب شربی را که در هرکدام از این واحدها هنگام ظرف‌شویی، حمام، آبیاری و... هدر می‌رود و دوباره بازیافت نمی‌شود و به چرخه استفاده باز نمی‌گردد کافیست در یک حساب سرانگشتی محاسبه کنیم تا مشخص شود در همه سال‌های گذشته چه کرده‌ایم که سرنوشت کنونی را برایمان رقم زده است. موضوع آب پنهان در ساخت‌وسازها چند وجه دارد؛ نخست معماری، سپس نوع مصالح و پس از آن نحوه مصرف آب پس از ساختوساز در ساختمان‌ها، چه منازل مسکونی و چه غیرمسکونی. مسئولان آبفا مصرف کنونی آب در بخش ساختوساز تهران را ۲۰ میلیون مترمکعب اعلام می‌کنند. مهدی روانشادنیا، عضو هیئت مدیره سازمان نظام مهندسی، به‌میزان هدرروی آب در حوزه ساختوساز اشاره و بیان کرد: طی سال‌های گذشته توزیع جمعیتی و نیز تراکم ساختمان‌ها متناسب با شرایط آبی کشور نبوده است. وی گفت: در دنیا از دهه ۷۰ میلادی موضوعی باعنوان ساختمان‌های سبز و نیز ساختمان‌های پایدار مطرح شد که یکی از مسائل مورد نظر برای این ساختمان‌ها موضوع آب و نحوه کاهش مصرف آب در ساختمان‌ها بود. روانشادنیا با بیان این‌که نحوه بازیافت آب‌های خاکستری (آب‌های بازیافت شده) و استفاده چند باره از آن‌ها از دیگر مسائل مدنظر برای مدیریت مصرف آب است، اظهار داشت: در حوزه ساختمان پایدار برای صرفه‌جویی در مصرف آب یکی از راهکارها وجود مخزن بزرگ در بالای ساختمان‌ها برای جمع‌آوری آب باران و استفاده از آن در مصارف غیرآشامیدنی و آبیاری است. وی با تأکید بر این‌که در کنار کاهش مصرف انرژی در ساختمان‌های پایدار، نحوه مصرف آب از دیگر مسائلی است که مورد بحث قرار دارد، افزود: ٢٧ میلیون واحد در حال بهره‌برداری در کشور وجود دارد که موضوع کاهش مصرف آب برای ساختمان‌های در حال بهره‌برداری می‌تواند کمک بزرگی به بهبود وضعیت مصرف آب کشور کند. عضو هیئت مدیره سازمان نظام مهندسی همچنین به مصالحی که باید در ساخت‌وسازها مورد استفاده قرار گیرد اشاره و خاطرنشان کرد: میزان مصرف آب در مصالح ساختمانی بسته به نوع مصالح متفاوت است. وی توضیح داد: در دنیا در طراحی ساختمان‌ها به مصالحی که مورد استفاده قرار می‌گیرد بسیار دقت می‌شود و ابتدا به میزان مصرف آب در فرآیند زنجیره تأمین آن توجه سپس در انتها آن را بهینه می‌کنند تا دفعات آینده به سراغ مصالحی بروند که نیازمند مصرف کم‌تر آب است. روانشادنیا اظهار داشت: وزارت نیرو به‌عنوان متولی بخش آب و انرژی باید تمرکز جدی خود را روی اصلاح الگوی مصرف آب از طریق ترویج ساختمان‌های پایدار با تأکید بر موضوع آب و انرژی بگذارد. وی در پاسخ به پرسشی مبنی‌بر این‌که بهتر است در ساخت‌وسازها با هدف کاهش مصرف آب از چه مصالحی استفاده شود، گفت: سبک شدن ساختمان و مصرف کم‌تر مصالح با استفاده از فناوری‌های جدید ازجمله عواملی است که می‌تواند در فرآیند ساختوساز ضمن استفاده کم‌تر از مواد اولیه، انرژی و آب کم‌تری هم مورد استفاده قرار گیرد. عضو هیئت مدیره سازمان نظام مهندسی تعریف استانداردهای ملی و الزامی کردن اجرای آن در حوزه طراحی و ساختوساز در کشور را اشتباه بسیار بزرگی می‌داند که طی چند دهه اخیر شاهد آن بوده‌ایم. وی تأکید کرد: در طول تاریخ ساختوساز در ایران با توجه به اقلیم هر منطقه صورت می‌گرفته، میزان مصرف انرژی، آب و مواد اولیه متناسب با شرایط بومی آن منطقه بوده؛ اما در سال‌های اخیر تحقیقات زیادی در زمینه مصالح مورد استفاده برای ساخت بومی صورت نگرفته است. این کارشناس موضوع تفکیک آب شرب از آب خام را به‌عنوان راهکارهای مورد استفاده در اکثر کشورهای دنیا اعلام و بیان کرد: فرآیند تولید آب در کشور باید مورد بازنگری قرار گیرد و چاره‌ای نداریم جز آن‌که به‌سمت بازیافت آب خاکستری و استفاده چند باره از آب پیش برویم. محمدرضا رضایی، رئیس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی، نیز به روش‌هایی که می‌توان در حوزه ساختوساز برای کاهش میزان مصرف آب در دستورکار قرار داد اشاره و بیان کرد: باید کنترل و نظارت لازم بر میزان مصرف آب در ساخت‌وسازها انجام گیرد و تاکنون شاهد چنین نظارتی نبوده‌ایم. وی با تأکید بر این‌که دولت باید صرفه‌جویی و اصلاح الگوی مصرف را از خود شروع کند، اظهار داشت: از آن‌جا که آب در کشور کالای بسیار ارزانی محسوب می‌شود بهره‌وری مناسبی از آن نداریم و نسل‌های آینده را به‌علت نداشتن برنامه‌ریزی مناسب از منابع آبی محروم می‌کنیم.
رئیس کمیسیون عمران مجلس با تأکید بر این‌که ساختوساز باید صنعتی و متناسب با فناوری‌های روز باشد گفت: هنوز ساختوساز در ایران به سبک قدیمی و سنتی در حال انجام است. وی با اشاره به اهمیت معماری در ساخت‌وسازها و نیز مصرف آب بیان کرد: در سال‌های گذشته بین ساخت‌وسازها و اقلیم کشور فاصله ایجاد شده است. رضایی با تشریح تفاوت‌های ساخت‌وسازها با گذشته گفت: اکنون ساختمان‌ها به‌صورت بتنی و با حجم زیادی از مصالح ساختمانی ساخته می‌شوند که کاهش مقاومت‌ها سازه، افزایش آسیب‌پذیری ساختمان و نیز مصرف بالای انرژی و آب را به‌دنبال داشته است. رئیس کمیسیون عمران مجلس نیز به تفکیک آب شرب و آب مورد نیاز برای ساخت و‌ساز در اکثر کشورهای دنیا اشاره و بیان کرد: با وجود هزینه‌های زیادی که برای تأمین آب شرب پرداخت می‌شود آن آب برای مصارف غیرضروری مانند شست‌وشو، آبیاری و نیز ساختوساز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. رضایی به طرح موضوع تفکیک آب در مجلس اشاره و خاطرنشان کرد: بارها در مجلس مذاکراتی در این زمینه انجام شد؛ اما اراده‌ای برای اجرای آن وجود ندارد. فرج‌الله رجبی، رئیس سازمان نظام مهندسی کشور، به تمهیداتی که باید در حوزه ساختوساز کشور برای کاهش مصرف آب اندیشیده شود اشاره و بیان کرد: در طراحی ساختمان‌ها باید به‌طور حتم جنبه‌های معماری و نیز بهینه‌سازی مصرف انرژی به‌ویژه استفاده از انرژی خورشیدی مورد توجه قرار گیرد. وی مدعی است که در این زمینه در نظام مهندسی حساسیت وجود دارد و معتقد است که اخیراً سازمان نظام مهندسی، وزارت راه و شهرسازی و وزارت نیرو با تمرکز بسیار شدیدی به حل مشکل بحران آب و نیز کنترل مصرف آب توجه می‌کنند. رجبی به نوع مصالح ساختمانی که در ساخت‌وسازها مورد استفاده قرار می‌گیرد اشاره و تأکید کرد: به‌دلیل سنتی بودن ساختوساز در کشور مصالحی که نیازمند حجم عظیمی از آب است در ساختمان‌سازی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد که می‌بایست تصمیم‌هایی برای اصلاح نوع مصرف این مصالح اتخاذ شود. وی البته معتقد است که ارتقای فناوری ساخت و‌ساز و به کارگیری مصالح با کیفیت، کم مصرف از نظر آب و پربازده در کشور مغفول مانده است. رجبی شهرداری‌ها و وزارت راه و شهرسازی را به‌سبب داشتن امکانات لازم در این زمینه قادر به ایفای نقش موثر معرفی کرد. این مسئول نیز به موضوع تفکیک آب اشاره و بیان کرد: برخی طرح‌های دولتی فاضلاب برای تفکیک آب و استفاده از پساب برای مصارف زراعی و نیز استفاده از فاضلاب خاکستری ساختمان‌ها برای نگهداری فضای سبز ارائه شده است. جمال قدوسی، کارشناس محیط زیست، نیز معتقد است آب پنهان در ایران شامل دو وجه است؛ نخست بخشی از آب پنهان که طبیعی است بدین معنا که در طبیعت بخار می‌شود و تبخیر آن دیده نمی‌شود، اما می‌توان آن‌ها را مجدد بازیافت کرد که به آن «آب پنهان زمین زاد» نیز می‌گویند.
وی با اشاره به نوع دیگر آب پنهان که «انسان زاد» نام دارد افزود: آب پنهان انسان زاد به آب‌هایی تلقی می‌شود که بدون آن‌که قابل مشاهده باشند مصرف و بیش‌تر تلف می‌شوند؛ برای مثال آبی که در زمان ساختوساز برای آماده کردن سیمان مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ در حالی که باید این پرسش مدنظر قرار گیرد که آیا برای ساخت سیمان فرقی می‌کند که با آب شرب ساخته شود یا خیر؟
منبع: سبزینه
