به گزارش پایگاه خبری کشاورزی و منابع طبیعی (IANN)؛ بدیهی است این دو عنصر در کنار هم نقش مهمی در حفظ محیط‌زیست و توسعه کشور و ارتباط مستقیمی نیز با موضوعات مهمی ازجمله امنیت غذایی دارند. اکنون فرسایش خاک در کشور از مرز هشدار و بحران گذشته، اما انگار دست روی دست گذاشته شده تا همان بلایی که سر منابع آبی آمده، این‌بار درباره خاک تکرار شود. آن‌طور که مسئولان گلستانی می‌گویند میزان فرسایش در این استان گاهی به ۳۵تن در هکتار هم می‌رسد. درحال‌حاضر بحران‌های زیست‌محیطی تنها مربوط به خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها و پسروی آب دریای خزر یا انقراض گونه‌های جانوری و گیاهی و حتی از بین رفتن جنگل‌ها خلاصه نمیشود؛ در سال‌های اخیر بحران زیست‌محیطی دیگری در نقاط مختلف کشورمان شدت یافته است؛ فرسایش پدیده‌ای که هر روز بخشی از خاک ایران را نابود می‌کند و با این‌که گزارش‌های رسمی حاکی از فرسایش بیش از دومیلیارد تنی خاک در کشور است؛ اما گوشه چشم هیچ مسئولی نمی‌لرزد و کسی برای مرگ خاک حتی مرثیه هم نمی‌خواند.
اعتبار چندانی برای حفظ و احیای خاک هزینه نمیشود
حتی در دولت‌ها نیز عزمی برای جلوگیری از نابودی و تخریب این منبع ارزشمند نیست، با این‌که معاونت آب و خاک در وزارت جهادکشاورزی وجود دارد؛ اما اگر نگوییم ۱۰۰درصد اعتبارات این حوزه، اما می‌توان ادعا کنیم بخش زیادی از این اعتبارات درخصوص مدیریت و افزایش بهره‌وری منابع آبی مورد استفاده قرار می‌گیرد و اعتبار چندانی برای حفظ، احیاء و افزایش حاصلخیزی خاک هزینه نمیشود.
هر چند در سال‌های اخیر اختصاص اعتبارات برای زهکشی و شوری‌زدایی از خاک‌های استان اتفاق افتاده، اما این فقط یک قدم در راه حفظ منابع خاک است. به‌عقیده کارشناسان دلایل مختلفی برای تخریب منابع خاک وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها مسأله فرسایش است که هم منشأ انسانی و هم منشأ طبیعی دارد؛ پدیده‌ای که دیگر مرز هشدار و بحران را هم پشت‌سر گذاشته است؛ اما انگار گوش مسئولان بدهکار نیست و منتظر هستند تا بلایی که بر سر منابع آبی آمده، این‌بار درمورد خاک تکرار شود.
گلستان هم از این قاعده مستثنی نیست، آن‌طور که متولیان امر می‌گویند میزان فرسایش و از بین رفتن خاک در مناطق مختلف این استان متغیر است؛ اما آمار از فرسایش پنج تا ۳۵تنی در هکتار حکایت دارد.
میزان فرسایش خاک متغیر است
سرپرست اداره کل منابع‌طبیعی گلستان با بیان این‌که میزان فرسایش خاک از غرب به شرق و از جنوب به‌سمت شمال استان متغیر است، اظهار داشت: میزان فرسایش از پنج تا ۳۵تن در هکتار متغیر است؛ اما به‌طور متوسط در حوضه‌های آبخیز استان این میزان ۸/۱۵تن در هکتار است که میزان قابل‌توجهی است.
عبدالرحیم لطفی مهم‌ترین دلایل فرسایش شدید خاک‌های استان را از بین رفتن پوشش گیاهی برشمرد و افزود: تخریب پوشش گیاهی در مناطق مختلف به‌ویژه در مراتع و شیوه‌های نادرست کشت محصول، خشک‌سالی‌های متعدد به‌همراه پدیده تغییر اقلیم و روند رو به رشد بیابان‌زایی دست‌به‌دست هم داده تا شرایط فعلی ایجاد شود. اگر مراتع استان که وسعتی بالغ‌بر ۸۶۰هزار هکتار دارد، مدیریت نشود و احیای پوشش گیاهی آن صورت نگیرد، خسارت‌های جبران‌ناپذیری متوجه استان خواهد شد.
خطر جدی فرسایش خاک در اراضی شیب‌دار
لطفی اراضی شیب‌دار و فرسایش خاک در این مناطق را یک تهدید جدی برای پایین‌دست برشمرد و بیان داشت: این اراضی در استان با وسعتی بالغ‌بر ۱۲۰هزار هکتار، به‌شدت در معرض خطر فرسایش قرار دارند و یکی از بزرگ‌ترین منابع تولید رسوب بهشمار می‌روند. بارش‌های رگباری در مدت زمان کوتاه، خاک‌های منطقه را شسته و در پایین‌دست میزان خسارت‌ها را تشدید می‌کند.
وی معتقد است اگر قرار باشد اقداماتی را که برای حفظ منابع خاک نیاز است، اولویت‌بندی کنیم، مهم‌ترین و شاید عاجل‌ترین اقدام احیاء و توسعه پوشش گیاهی در اراضی شیب‌دار و پس از آن مقابله با توسعه روند بیابان‌زایی است.
البته فرسایش مقوله‌ای چند وجهی است که علل مختلفی برای وقوع آن وجود دارد؛ بخشی از فرسایش بر اثر عوامل طبیعی به‌وجود می‌آید که در همه‌جای کشور با شدت و ضعف متفاوت اتفاق می‌افتد، اما بخشی از این عوامل به فعالیت‌های انسانی بازمی‌گردد، به‌ویژه در استانی مانند گلستان، فعالیت‌های انسانی به‌طور خاص در حوزه کشاورزی این فرآیند را تشدید کرده و امنیت غذایی را به مخاطره انداخته است.
فرسایش عمقی خاک استان گلستان را تهدید می‌کند
معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان گلستان هم در این‌باره به نوع دیگری از فرسایش اشاره کرد و اظهار داشت: با توجه به این‌که بیش از ۶۵۰هزار هکتار زمین زراعی در استان وجود دارد، یکی از چالش‌های جدی علاوه‌بر فرسایش آبی و بادی، پدیده فرسایش عمقی است که خاک استان را تهدید می‌کند.
محمدرضا عباسی افزود: در فرسایش عمقی لایه سطحی خاک به‌همراه مواد غذایی و مواد آلی موجود در آن، شسته شده و به عمق ۳۰ تا ۴۰سانتی‌متری نفوذ پیدا می‌کند که پس از مدتی تبدیل به لایه‌ای سخت می‌شود و نتیجه آن کاهش رشد گیاه و در نهایت به خطر افتادن تولید پایدار است.
وی خاطرنشان کرد: برای مقابله با این نوع از فرسایش نیازمند تجهیزات مدرنی مانند تراکتورهای سنگین هستیم تا لایه‌شکنی اتفاق بیفتد که هزینه‌های زیادی دربر خواهد داشت؛ اما برای کاهش خسارت، راه‌های مقرون به‌صرفه‌تری هم وجود دارد که آن استفاده از گیاهانی با ریشه عمیق مانند پنبه است؛ علاوه‌بر این برای کم کردن میزان فرسایش باید مدیریت بر اراضی شیب‌دار را که تهدیدی جدی بهشمار می‌رود، اصولی کرد. خاک‌برداری از این اراضی باید به‌طور کامل متوقف و از گیاهانی که دوره رشد چند ساله دارند، برای تثبیت خاک استفاده شود؛ در این بخش کارهایی از گذشته انجام شده، اما نیازمند مدیریت بهتر و استمرار است.
فرسایش خاک در گلستان از حد بحران فراتر رفته است
یکی از اساتید دانشگاه نیز معتقد است روش‌های علمی که بتوانیم مقدار دقیق میزان فرسایش را تخمین بزنیم، در استان وجود ندارد و این یک ضعف عمده است که نمی‌توان برای پایه اطلاعات درست برنامه‌ریزی کرد.
به گفته کیانی، درحال‌حاضر متوسط فرسایش در استان بین ۱۵ تا ۲۰تن در هکتار اعلام می‌شود؛ درحالیکه همین میزان هم در مقایسه با نرخ خاکزایی که سالانه یک تا دو تن در هکتار است، بسیار زیاد است. وی وجود خاک‌های لسی را در پهنه وسیعی از استان یک مزیت برشمرد و افزود: ضخامت این خاک‌ها ۵۰ تا ۱۰۰متر است و زمانی‌که لایه‌های سطحی دچار فرسایش می‌شوند، منابع در سطوح پایین‌تر داریم؛ اما تا ۸۰درصد از حاصلخیزی خاک را از دست می‌دهیم.
وی ادامه داد: علائمی که وجود دارد مانند حجم بالای رسوبات در گرگان‌رود و همچنین انباشت آن در پشت سدهای وشمگیر که نشان می‌دهد فرسایش خاک در استان دیگر از حد بحران نیز فراتر رفته است.
کیانی با بیان این‌که عوامل انسانی موجب تشدید میزان فرسایش خاک‌های استان شده است، گفت: با مدیریت نادرست و از بین بردن پوشش گیاهی موجب تشدید عمل فرسایش شده‌ایم. اراضی شیب‌دار در استان در معرض فرسایش شدید قرار دارد، با این‌حال هنوز مدیریت درستی بر این عرصه‌ها نداشته‌ایم و به‌ویژه در این مناطق خاک را بدون هیچ محافظی در معرض مستقیم بارش‌ها قرار داده‌ایم.
به خطر افتادن امنیت غذایی نخستین پیامد فرسایش خاک
خاک بستر تولید پایدار بهشمار می‌رود و نخستین و مهم‌ترین پیامد آن کاهش تولید و به خطر افتادن امنیت غذایی جامعه و معیشت بهره‌برداران است. شاید برای توجه به منابع خاک و اختصاص اعتبارات ویژه برای جلوگیری از تخریب، قاچاق، فرسایش و کاهش حاصلخیزی آن نیازمند ایجاد بخش مجزایی تحت‌عنوان معاونت خاک در وزارت جهادکشاورزی باشیم. از سوی دیگر، شاید گسستگی و همچنین پراکندگی مدیریت طبیعت بین چند دستگاه مسبب این وضعیت بوده و باشد. سازمان جنگل‌ها زیر نظر وزارت جهادکشاورزی است که گاهی مأموریت‌های این دو در تناقض با یکدیگر است. مدیریت محیط‌زیست جای دیگری قرار دارد و تولی‌گری آب را وزارت نیرو برعهده دارد. این پراکندگی مدیریت، نتیجه بهتری نخواهد داشت. مدیریت جامع بر منابع آب و خاک کشور شاید تنها راهکار برای حل پدیده خطرناکی مانند فرسایش و تخریب خاک باشد.
