آب پنهان یا آب مجازی، آبی است که در مراحل مختلف تهیه، تولید و ارائه یک محصول (غذا، کالا، انرژی یا خدمات) به صورت مستقیم یا غیرمستقیم استفاده می‌شود. آب یکی از منابع ارزشمند و حیاتی در زندگی روزمره افراد بوده و تصور نبود یا حتی کاهش این ماده حیاتی هم بسیار دشوار است. همه افراد از آب به اشکال مختلفی استفاده می‌کنند. در نوشیدن، پخت و پز و شست‌وشو معمولاً آب زیادی مصرف می‌شود، اما باید بدانیم که در تولید غذا، کاغذ، لباس و تقریباً هر محصول دیگری از آب استفاده می‌شود. آب‌های آشکار و روان، گاهی باعث فراموشی بخش مهمی از آب می‌شوند که به عنوان آب پنهان یا مجازی مطرح است. این آب برای رشد، تولید و حمل و نقل محصولاتی است که از آن‌ها استفاده می‌کنیم. آب پنهان یا آب مجازی را پرفسور تونی آلن در سال ۱۹۹۳ معرفی کرد و بررسی‌های انجام شده وی در این باره بسیار موثر بوده است؛ تا آن‌جا که این موضوع، در سال ۲۰۰۸ برنده جایزه روز جهانی آب شد. حدود ۶۵ درصد از آب مصرفی در تولید مواد غذایی استفاده می‌شود. بخش بسیار زیادی از آب‌های پنهان که حدود ۷۰ درصد است، از کشوری به کشور دیگر با ورود محصولات مختلف منتقل می‌شود. شاید زمانی که درباره کاهش مصرف آب و استفاده بهینه از آن حرف می‌زنیم، تنها به این نکته توجه کنیم که باید شیر آب را کم‌تر باز کنیم تا آب کم‌تری به هدر رود، اما باید بدانیم که می‌توانیم به‌طور غیرمستقیم هم در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم؛ اما چگونه؟ برای مثال، در تولید یک کیلو گوشت گاو به آب فراوانی نیاز است. برای رشد علف، تغذیه و آب آشامیدنی برای حیوان در طول زندگی و همچنین پردازش و بسته‌بندی گوشت، به آب فراوانی نیاز است. باید بدانیم که ۱۷ هزار لیتر آب برای تولید یک کیلو گوشت گاو استرالیایی مصرف می‌شود. البته مقدار آب پنهان که سازمان‌های مختلف برای تولید محصولات معرفی می‌کنند، اندکی متفاوت است، اما همه این ارقام نشان‌دهنده این مطلب است که مقدار آب زیادی برای تولید یک محصول نیاز است؛ به عنوان مثال در تولید یک پیاله برنج (۲۸۰ گرم) در حدود ۹۵ لیتر، یک تخم‌مرغ (۲۳۰ گرم) یک‌هزار و ۲۵۰ لیتر، یک همبرگر در حدود دو هزار و ۴۰۰ لیتر آب و همچنین یک فنجان قهوه، حدود ۱۴۰ لیتر آب مجازی استفاده شده است. آب مجازی نشان می‌دهد که همه آب مصرف شده در محصول نهایی دیده نمی‌شود و فقط اندکی از آن در محصول نهایی یافت می‌شود. لفظ مجازی به معنای غیرواقعی بودن آن نیست، بلکه همان آبی است که قبلاً به‌طور واقعی مصرف شده است، اما نشانی از آن در محصول نهایی دیده نمی‌شود. محققان عنوان کردند برای تولید یک کیلوگرم گندم یک‌هزار و ۳۰۰ لیتر آب مصرف شده است و زمانی که این محصول به کشوری صادر می‌شود، به همراه آن، آب هم صادر می‌شود. هنگامی که کشوری اقدام به واردکردن گندم می‌کند، در واقع در مصرف آب صرفه‌جویی می‌کند و کشوری که کمبود آب دارد، می‌تواند با استفاده از این روش صرفه‌جویی، آب را برای دیگر اهداف ضروری استفاده کند. برای تولید یک برگ کاغذA4، حدود ۱۰ لیتر آب مصرف می‌شود و اگر بدون دلیل دو برگ کاغذ سفید را دور بیندازیم، در واقع ۲۰ لیتر آب هدر داده‌ایم. پس صرفه‌جویی در هر ماده‌ای می‌تواند به نوعی صرفه‌جویی در مصرف آب باشد.
آب مجازی چه اهمیتی دارد؟
نگرانی‌ها و مسائل مربوط به کاهش آب، منجر به توسعه مفاهیم جدید شده که یکی از این مفاهیم، آب مجازی است. در مناطق نیمه‌خشک و خشک، دانستن ارزش آب مجازی از یک محصول یا خدمات مفید است و می‌تواند باعث شود که بهترین استفاده از آب را داشته باشند. بیش از ۷۰ درصد سطح زمین را آب فرا گرفته است و به عنوان یک نیاز اساسی برای هر موجود زنده مطرح است. اگرچه آب فراوانی در زمین وجود دارد، اما تمام این آب برای انسان و دیگر اهداف او قابل استفاده نیست و آب شیرین اکنون بزرگ‌ترین مشکل کشورهای جهان است. از مهم‌ترین موارد موثر در میزان آب مصرفی کالاها، شرایط اقلیمی و فرهنگی، مکان تولید، مدیریت و برنامه‌ریزی است که در مناطق مختلف جهان متفاوت است. از آن‌جایی‌که سفره‌های آب زیرزمینی دیگر آب کافی ندارند، باید از کشت محصولات پرآب در بخش کشاورزی خودداری شود. همچنین تولید محصولاتی نظیر فولاد در مناطقی باشد که منابع آبی آن منطقه برای تولید کافی باشد، به‌طور کلی آب مصرفی هر فرد در چهار بخش مختلف است:
۱- بخش بسیار کوچکی از آب که نوشیده و مصرف می‌شود.
۲- مصرف آب در حمام، آشپزی، شست‌وشوی ظروف، لباس و توالت.
۳- همه وسایلی که خریداری می‌کنیم، در آن به نوعی آب مصرف شده است.
۴- بقیه آب مصرفی هم مرتبط با مواد غذایی و تولید آن است.
تاثیر آب مجازی در رژیم غذایی
گیاه‌خواری و گوشت‌خواری هرکدام در میزان مصرف آب تأثیر دارند. افرادی که رژیم غذایی آن‌ها گوشت است، آب زیادی در زندگی مصرف می‌کنند، اما رژیم‌های غذایی غیر گوشتی، اندکی در مصرف آب صرفه‌جویی می‌کنند، زیرا رژیم غذایی گیاهی آب کم‌تری در آن به کار رفته است. به‌طور متوسط، گیاه‌خواران روزانه دو هزار و ۷۰۰ لیتر آب و غیر گیاه‌خواران در ایالات متحده آمریکا یا اتحادیه اروپا در حدود پنج‌هزار لیتر آب مصرف می‌کنند. رشد سریع اقتصادی و شهرنشینی در کشوری مانند چین باعث شده است تا مصرف گوشت افزایش یابد و مصرف آب هم زیاد شود. آمریکایی‌ها روزانه حدود شش‌هزار و ۸۰۰ لیتر آب مجازی مصرف می‌کنند و این مقدار حدود سه برابر بیش‌تر از مصرف چینی‌هاست. آب مجازی، اثرات مهمی بر سیاست تجاری و تحقیقات جهانی به ویژه در مناطق کم‌آب دارد و گفتمان جدیدی در سیاست و مدیریت آب ایجاد می‌کند.
چرا باید مقدار آب مصرف‌شده در تولید محصولات مختلف را بدانیم؟
بسیاری از جوامع در سراسر جهان با مشکل کمبود آب، بهداشت و راه دسترسی مواجه هستند. غذا نیز از مهم‌ترین منابع مصرف آب مجازی است. شناخت و مدیریت صحیح مصرف آب مجازی اهمیت کلیدی برای مدیریت پایدار آب دارد. آب مجازی شامل آب آبی (آبی که در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها یا بسترهای آبی روان است و در تولید و آبیاری مصرف می‌شود)، آب سبز (آب باران که در طول رشد، تبخیر می‌شود) و آب خاکستری (آب مصرفی در کشاورزی، صنعت و خانگی که به هدر می‌رود) است. دانستن مقدار مصرف آب مجازی به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا ارتباط بین تولید و مصرف را تشخیص دهند و بتوانند از این طریق در مصرف آب صرفه‌جویی کنند.
مدیریت در مصرف آب مجازی
کشورها می‌توانند برای کاهش مصرف آب مجازی، محصولاتی را که آب زیادی در فرآیند تشکیل آن‌ها استفاده می‌شود تولید نکنند و از دیگر کشورها وارد کنند تا به نوعی در مصرف آب صرفه‌جویی شود. در واقع برای کاهش فشار بر منابع آبی، به‌طور غیر مستقیم آب را وارد و از این طریق بحران کم‌آبی را مدیریت کنند. برای مقابله با این مشکل برخی کشورها تمام غلات مورد نیاز را از دیگر کشورها وارد می‌کنند. البته باید بدانیم که نوع تجارت جهانی آب مجازی منجر به وابستگی به کشورهای دیگر خواهد شد. طرفداران آب مجازی معتقدند که مدیریت تقاضا در مقایسه با مدیریت عرضه نشان می‌دهد که باید به مدیریت عرضه توجه کافی شود. مدیریت تقاضای مصرف‌کننده از طریق آموزش، اطلاع‌رسانی و برچسب زدن می‌تواند انجام شود، زیرا مصرف‌کنندگان و مسئولان باید رابطه بین تولید و مصرف را بدانند.
