خبرگزاری کشاوزی و منابع طبیعی/ نویسنده: فاطمه باباخانی/ درختان جنگل‌های حرا هر روز تغییر را تجربه می‌کنند؛ در زمان جزر، ریشه‌ها اکسیژن مورد نیازشان را از هوا می‌گیرند و با مد به زیرآب می‌روند. این جنگل‌ها می‌توانند هم از نفوذ آب به خشکی، هم از انتشار گازهای گلخانه‌ای جلوگیری کنند و هم فضایی برای پرندگان و سایر آبزیان به وجود آورند. به گفته ناصر بوهندی، فعال محیط‌زیست استان بوشهر، باید برای حفاظت از آن‌ها گارد ساحلی در نظر بگیریم. این فعال محیط‌زیست استان بوشهر می‌گوید: فعالیت‌های نفتی، صنعتی و عمرانی طی چهار دهه گذشته در کشورهای ساحلی خلیج‌فارس نگرانی‌های زیست‌محیطی را تشدید می‌کند. خلیج نیمه بسته‌شده، حتی قبل از آلودگی‌های نفتی و صنعتی، همچنان یک مورد خاص به‌شمار می‌رفت. به‌دلیل پدیده جزر و مدِ بیش از یک‌بار در روز که ناشی از فوران امواج بزرگ اقیانوس هند است، شاهد فرسایش شدید سواحل خلیج‌فارس و نفوذ آب‌شور به مناطق بزرگ سواحل و مناطق داخلی به علت شکنندگی این سواحل شنی و سطح پایین زمین بوده‌ایم. او می‌افزاید: علاوه‌بر این، سواحل خلیج‌فارس با ازدحامی از تأسیسات صنعتی بزرگ، بندرها و… در شهرهای پرجمعیت روبه‌رو هستند. کشورهای منطقه هزینه‌های هنگفت و مبالغ بالایی صرف ساخت موج‌شکن‌ها و استحصال زمین از دریا و ساخت دیوارهای بزرگ سیمان در سواحل شهرهای کشورهایشان می‌کنند تا از جنگ دائمی بین آب و بیابان در طول طوفان و ارتفاع مد دریا، جلوگیری کنند. به گفته این فعال محیط‌زیست، به نظر می‌رسد تراکم جمعیت در مناطق ساحلی کشورهای منطقه در قیاس با داخل و بیابان‌ها افزایش یافته است. این بدان معنی است که هزینه‌های قابل‌توجهی برای بهبود وضعیت‌های زیست‌محیطی مجاور این جوامع و امکان استفاده از فضای بیش‌تر، باید صرف شود؛ اما چگونه این کار را با شوره‌زارهای مرطوب و بسیار شور انجام شود؟ او می‌گوید: برای حل این مسأله، نگاه کارشناسان محیط‌زیست به درختانی معطوف شده که در آب دریا رشد و زندگی می‌کنند و گسترش ریشه‌های آن‌ها به‌عنوان شبکه‌های نزدیک به سطح، دارای چند ویژگی است که آن‌ها را از دیگر گیاهان مناطق شور متمایز می‌کند. این ریشه‌ها شاخک‌های خود را به بالای آب یا گل‌ولای تالاب‌ها می‌فرستند و هوای آزاد را تنفس می‌کنند. او اضافه می‌کند: در کل جهان آن‌ها را مانگرو، یعنی قبرستان مردان می‌نامند؛ به‌طوری‌که ورود با پای پیاده در این جنگل به معنای مرگ حتمی است، زیرا پا در درون گل‌ولای و شاخه‌های ممتد و تودرتوی درختان حرا گیر می‌کند و فرد فرو می‌رود. اما مطالعات زیست‌محیطی و آزمایشگاهی می‌گوید این نوع از درختان راه نجات سواحل خلیج‌فارس از مشکلات و خطرات هستند. کم‌ترین مزیت آن‌ها ثابت نگه‌داشتن لبه‌ها و جلوگیری از گسترش و نفوذ آب دریایی به خشکی است که دولت‌ها برای این امر نیازمند سرمایه‌گذاری اندک و صرف کم‌ترین هزینه‌ها هستند. بوهندی با اشاره به تحقیق دانیل الونگی، از موسسه علوم دریای استرالیا، درباره جنگل‌های حرا می‌گوید: مانگروها جنگل‌های گرمسیری هستند که از لحاظ زیست‌محیطی و اقتصادی اهمیت بسیار بالایی دارند. آن‌ها اکوسیستم‌های تولیدی هستند که میزان تولید اولیه آن‌ها برابر با جنگل‌های مرطوب همیشه سبز گرمسیری و صخره‌های مرجانی است. اگرچه مانگروها تنها ۵/۰ درصد از منطقه ساحلی جهانی را اشغال می‌کنند؛ اما ۱۰ تا ۱۵ درصد به ذخایر کربن رسوب ساحلی و صادرات ۱۰ تا ۱۱ درصد از کربن ذرات خاکی به اقیانوس کمک می‌کنند. این جنگل‌ها همچنین سهم غیرقابل مقایسه و بی‌بدیلی در کاهش کربن دارند و به‌عنوان وسیله‌ای برای حفاظت و بازسازی و راهی برای کمک به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند. به گفته این فعال محیط‌زیست شیخ‌الاطباء ابن‌سینا چندین قرن پیش درباره مزایای فراوان این گیاه سخن گفته و حتی نام این گیاه به احترام ابن‌سینا Avicienia نام‌گذاری کرده‌اند. او با بیان این مطلب می‌گوید: براساس بررسی‌های انجام‌شده، مشخص شده است مانگروها شامل انواع مختلفی ازقبیل مانگروهای ساحلی، مانگروهای رودخانه‌ای، مانگروهای مرداب‌های شور و مانگروهای مرداب‌های شیرین هستند. همچنین این رویشگاه‌ها را جنگل‌های ماندآبی، جنگل‌های دریایی و جنگل‌های گرمسیری نیز می‌نامند. حدود پراکنش جغرافیایی مانگروها تابع شرایط محیطی و شمالی‌ترین دامنه پراکنش آن‌ها معمولاً بین عرضه‌ای ۲۹ تا ۳۰ درجه است. البته در خلیج‌فارس و سواحل دریای سرخ حدود پراکنش به عرضه‌ای ۲۸ درجه شمالی محدود می‌شود که احتمالاً ناشی از نوسانات جزئی درجه حرارت است. او مساحت جنگل‌های حرا در امارات متحده عربی را ۱۴ هزار هکتار مساحت بیان و عنوان می‌کند: در شارجه، ابوظبی و رأس‌الخیمه این جنگل‌ها حفاظت شده و با کنترل‌های ویژه نگهداری می‌شود. کویت نیز علاوه‌بر مناطق طبیعی رشد این درخت، با وارد کردن بیش از ۵۰ هزار اصله درخت حرا از امارات برای کنترل آلودگی‌های نفتی ناشی از حمله عراق و سوزاندن چاه‌های نفتی این کشور، اقدام به کاشت آن در سواحل آلوده کرد. او می‌افزاید: در قطر نیز مساحت جنگل‌های حرا به بیش از دوهزار و ۸۰۰ هکتار می‌رسد و عمده این جنگل‌ها در اطراف تأسیسات گازی رأس‌لفان که رقیب پارس جنوبی عسلویه است قرار دارد. مانگروها در بحرین به‌طور انحصاری در ساحل خلیج توبلی Tubli که در ساحل شرقی جزیره اصلی بحرین قرار دارد، رشد می‌کنند. بوهندی ادامه می‌دهد: بیش‌ترین تراکم جنگل‌های حرا در سواحل شهرهای شرقی عربستان سعودی مانند الدمام، سیهات، القطیف و صفوى تا به رأس تنوره و در غرب نیز جزایر فرسان، جازان، القنفذه، اللیث و جده قرار دارد که البته با توسعه و عمران شهری از مساحت این جنگل‌ها به‌شدت کاسته شده و در معرض نابودی قرارگرفته‌اند و دولت مجبور به اجرای برنامه‌های حفاظت و تکثیر درختان حرا شده است. احمد الجناحی، مهندس زیست‌شناس شاغل در اداره مدیریت زیست دریا در مرکز احیای دریایی در امارت ام‌القوین، با انجام پروژه کاشت جنگل حرا در خشکی و با بهره‌گیری از آب دریا نتایج خوبی به‌دست آورد. او درباره جزئیات این برنامه می‌گوید: این پروژه برای استفاده از برگ‌های درخت حرا به‌منظور علوفه دام و شترها اجرا شده و طبق گزارش الجناحی اقبال شترها به این درخت بسیار خوب بوده و اشاره می‌کند که خوردن این گیاه به افزایش تولید مقادیر شیر در شترها انجامید. در همین حال شترداران سنتی در امارات متحده عربی تأیید می‌کنند که گله‌های آن‌ها قرن‌ها از درختان حرا خورده‌اند و هیچ‌گونه عارضه‌ای ایجاد نکرده است. این فعال محیط‌زیست درباره وضع جنگل‌های حرا در ایران عنوان می‌کند: حرا در هشت منطقه حفاظت‌شده ایران در سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان می‌روید که کناره‌های شمالی و غربی جزیره قشم و جنگل نایبند عسلویه در استان بوشهر از مهم‌ترین آن‌ها هستند. به این گیاه در بندرعباس حرا، در بلوچستان تمر، در بوشهر گُرم و در بعضی از نقاط تول گفته می‌شود و به عربی نیز آن را قرم می‌نامند. او با اشاره به این‌که جنگل حرا در سواحل جنوبی ایران، مهد انواع گوناگون آبزیان، پرندگان و دوزیستان است، اضافه می‌کند: از پرندگان می‌توان به مرغ ماهی‌خوار یا حواصیل، لک‌لک، مرغ سقا، مرغابی و مرغ دریایی و از آبزیان به خرچنگ، مار دریایی، شیلو، کلینگ (نوعی از صدف) و انواع مختلف قورباغه اشاره کرد. بوهندی درباره وضع جنگل‌های حرا در ایران می‌گوید: در سال ۹۵ دو پژوهشگر (احمدی و پروین‌نیا) روی جنگل‌های حرای نایبند در عسلویه استان بوشهر تحقیقات علمی مفصلی انجام دادند که اثرات مخرب منطقه ویژه انرژی اقتصادی پارس بر اکوسیستم جنگل حرا را بررسی کردند. او می‌افزاید: در این پژوهش آمده است: خلیج نایبند در ساحل شمالی منطقه نایبند با وسعت چهارهزار و ۱۳۰ هکتار یکی از ارزشمندترین زیستگاه‌های دریایی خلیج‌فارس است که در محدوده منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس و در استان بوشهر قرار دارد. وجود رطوبت و آلودگی هوا، باعث تشدید خوردگی سطوح فلزی و پوشش‌های غیرفلزی در مناطق صنعتی و مجاور شده که در کل سال به‌طور متوسط خوردگی جوی منطقه در کلاس متوسط تا شدید قرار می‌گیرد. اکولوژی حساس منطقه، به‌ویژه جنگل‌های حرا در مواجهه با این خوردگی قرار گرفته که در این تحقیق به شناسایی عوامل مخرب تأثیرگذار بر اکوسیستم جنگل‌های حرا در خلیج نایبند پرداخته شده است. برای ارزیابی میزان ماده آلی و دیگر عناصر در عرصه‌های مورد مطالعه از اعماق مختلف خاک به‌ترتیب از اعماق صفر تا ۲۵ سانتی‌متر، بیش‌تر از ۳۰ سانتی‌متر، آب منطقه و از سرشاخه‌های درختان مانگرو نمونه‌برداری انجام شده است. نتایج نشان می‌دهد در قسمت‌های انتهایی خور عسلویه به‌علت ایجاد تأسیسات گاز و پتروشیمی، راه‌ها، فرودگاه و برهم خوردن اکوسیستم منطقه، جنگل‌های حرا دچار مشکلات عدیده‌ای شده‌اند. این فعال محیط‌زیست درباره ایجاد گارد ساحلی برای حفاظت از این جنگل‌ها می‌گوید: جنگل حرا در عسلویه می‌تواند به‌عنوان بهترین گونه کاهش‌دهنده آلایندگی هوا مورد توجه و عنایت ویژه قرار بگیرد؛ ازاین‌رو برای حفظ و حراست اصولی جنگل‌های حرا در پارک ملی دریایی نایبند باید گارد محیط‌زیستی حرا اختصاصاً با قایق و افراد متخصص و آزمایشگاه‌های خاص منطقه‌ای و با بودجه منطقه ویژه انرژی اقتصادی پارس در عسلویه ایجاد شود. او می‌افزاید: در سایر نقاط ساحل خلیج‌فارس نیز می‌توان با تکثیر و کاشت درختان حرا از فواید بی‌شمار آن برای پایداری سواحل استفاده کرد. همچنین میوه درخت حرا گاه به‌عنوان علوفه خشک برای خوراک چهارپایان استفاده می‌شود. بافت ساقه، تنه و ریشه این درخت به‌گونه‌ای است که آب‌شور دریا را تصفیه و مواد موردنیاز آن را جذب و بقیه مواد را دفع می‌کند. پوست حرا بر باسیل هانزن که موجب جذام می‌شود، موثر است. شیره درون آوندهای آن بر بیماری خشکی، نوعی بیماری پوستی شایع در منطقه هرمزگان، تأثیری قابل‌توجه دارد. در صنعت از تانن موجود در حرا، برای تولید جوهر مازو استفاده می‌شود. چسب تخته و خمیر چوب از دیگر مصارف صنعتی آن است که تنها به‌شرط تکثیر و حفاظت استفاده از آن‌ها میسر است.
منبع: سبزینه
منبع: سبزینه
