اختصاصی | پایگاه خبری کشاورزی و منابع طبیعی (IANN) | هر ساله ایرانیان بنا به پاسداشت سنت نوروز، در روز سیزدهم فروردین به دل طبیعت می روند و با برافروختن آتش و تفریح در کنار رودخانه یا چشمه و حضور در جنگل و پهنه های منابع طبیعی، روحیه ای تازه می کنند. مواظبت از طبیعت وظیفه هر ایرانی است. منابع آب و خاک جزو ثروت های یک ملت قلمداد می شوند و چنانچه روز سیزده بدر به این مساله توجه نشود، نباید به حفظ بقایای منابع آب و خاک کشور امیدوار بود. به بهانه این روز نگاهی به دامنه بحران آب و خاک در کشور و پیوند آن به وضعیت منابع جنگلی و مرتعی داریم.
در ایران باستان ۳۰ میلیون هکتار جنگل وجود داشته است. پهنه جنگل های موجود در ایران با مرزهای کنونی در زمان هخامنشیان به بیش از ۱۶ میلیون هکتار می رسید. از بین بردن جنگل های ایران از زمان حمله مغول آغاز گشت و به ویژه در ۳ قرن گذشته به بالاترین میزان خود رسید. در زمان قاجار بین سال‌های ۱۲۸۱ و ۱۲۹۱ نزدیک به ۱۳۰ هزار تن زغال چوب از بریدن درختان جنگلی ایران تولید شد و به خارج از کشور صادر شد. دکتر ساعی (بنیانگذار علوم منابع طبیعی در ایران) در سال ۱۳۲۱ مساحت جنگل‌ها را ۵/۱۹ میلیون هکتار و در سال ۱۳۲۹، برابر ۷/۱۸ میلیون هکتار تخمین زد که البته این اندازه گیری بدون وسایل سنجش و اندازه گیری دقیق امروزی بوده است و ممکن است این میزان خیلی بیشتر یا کمتر بوده باشد.
در سال های اخیر، سازمان جنگل ها، سطح جنگل های شمال ایران را ۲ میلیون و ۴۰ هزار هکتار اعلام کرده است. این در حالی است که بررسی های مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور بر اساس داده های ماهواره ای نشان می دهد، سطح جنگل های شمال با تاج پوشش بیش از ۵ درصد ایران ۱ میلیون و ۶۵۰ هزار و ۶۸۶ هکتار است. به این ترتیب سطح جنگل های شمال ایران حدود ۳۸۹ هزار هکتار کمتر از اعدادی است که تاکنون به آن استناد می شده است. در شرایطی که بنا به آمار دفتر طرح و برنامه و آمار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، مساحت کل جنگل‌ها، مراتع و پدیده‌های بیابانی کشور در سال ۱۳۹۱ به ترتیب ۱۴۳۱۹۰۶۲، ۸۴۸۱۴۹۹۰ و ۳۲۵۷۶۴۹۱ هکتار گزارش شده است که نشان از یک کاهش عمده در مساحت جنگل های کشور دارد.
بر اساس آمارهای دولتی طی سال های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰، بیش از ۵/۱ میلیون متر مکعب چوب از جنگل های شمال ایران برداشت شده است. رئیس انجمن جنگل بانی اعلام کرد که این رقم، بیانگر آمار رسمی در این زمینه است و بدون شک در کنار این برداشت ها، قطع درختان به طور غیر قانونی نیز در جریان است که بر میزان کل نابودی جنگل ها می افزاید. متخصصان جنگل گفته اند که جنگل های شمال ایران تاکنون به اندازه ای آسیب دیده اند که تاب این برداشت گسترده را ندارند. پیش بینی شده است که با ادامه این روند، جنگل های شمال ایران به سرنوشت جنگل های غرب ایران دچار خواهند شد و از میان خواهند رفت. در حال حاضر تنوع زیستی و حیات وحش در جنگل های شمال از میان رفته است. از سوی دیگر، کارشناسان یکی از دلایل وقوع سیل های ویرانگر را در شمال ایران، نابودی پوشش گیاهی و بریدن درختان منطقه ارزیابی کرده اند. بنا به آمار دفتر طرح و برنامه و آمار سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، موارد آتش سوزی در جنگل ها و مراتع کشور برابر ۱۷۷۸۱ فقره از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۱ گزارش شده است. مساحت آتش سوزی در جنگل ها و مراتع کشور ۲۳۲۳۱۴ هکتار بوده است. در سال ۱۳۸۹ برابر ۴۰۷۷۲ و در سال ۱۳۹۱ برابر ۸۱۳۱ هکتار بوده است. با این حال، مساحت جنگل کاری در کشور از ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۷ برابر با ۱۰۶۳۳۳۶ هکتار اعلام شده است.
افزون بر بهره برداری از منابع جنگلی و مرتعی کشور، از کل گستره ۱۶۴۸۱۹۵ کیلومتر مربعی (۱۶۴۸۱۹۵۰۰ هکتار) کشور، حدود ۸ میلیون هکتار یعنی حدود ۸/۴ درصد شامل کشت های آبی یا اراضی فاریاب می شود. ۸ میلیون هکتار اراضی زراعی و باغی که در حدود ۷۰ یا ۸۰ سال اخیر به تدریج آلوده به انواع سموم و ترکیبات کودهای شیمیایی شده اند و چنان کم بازده و محتاج به کودهای شیمیایی هستند که ۸۰ میلیون تن تولیدات غذایی کشور را در وضعیت ناپایدار قرار داده اند. این اراضی در دهه ۳۰ خورشیدی، برابر با ۱۲۰۰۰۰۰ هکتار بوده است. بحران آب و خاک و ناامنی غذایی ناشی از شستشوی سالیانه هزاران تن خاک آلی به دنبال جریان های سیلابی تشدید می شود.
اگر چه آمار جنگلهای کشور نشان از کاهش نگران کننده مساحت جنگل ها دارد و چنانچه از درستی یا نادرستی آمار یادشده چشم پوشی کنیم، آنچه جای نگرانی دارد، از بین رفتن نرخ تجدیدشوندگی منابع جنگلی و مرتعی کشور می باشد. ویژگی که کشور را در آستانه بیابانی شدن قرار داده است. این رخداد به همراه رخداد کاهش کیفیت خاک های زراعی و باغی و همچنین شستشوی سالانه میلیاردها تن خاک آلی و سرازیرشدن آن به بستر دریاچه ها و رودخانه ها یا دریاهای آزاد، جغرافیای ایران را در آستانه یک فروپاشی جغرافیایی قرار داده است. شایسته است در سیزده بدر به میزان کمتری در طبیعت دستکاری کنیم. خودداری از ایجاد چاله های آتش و به همراه داشتن وسایل گازسوز تفریحی برای تهیه خوراک، کمک زیادی به جلوگیری از نابودی عرصه های جنگلی و طبیعی کشور می کند. فراموش نکنیم ایجاد این چاله های کوچک آتش توسط دست کم ۱۰ میلیون خانوار، به شمار ۱۰ میلیون چاله آتش برافروخته می شود و می توان محاسبه کرد که به چه میزان خاک آلی در محل چاله ها سوزانده می شود و چه حجمی چوب جنگلی در آن سوزانده می شود. همین یک اقدام، جغرافیای ایران را هر سال یک گام به نابودی بقایای جنگلی اش نزدیک می کند. یادآوری می شود کشورهای حوزه خلیج فارس حتی از چند گرم خاک آلی بی بهره هستند. شایسته است قدر این سرزمین را دانسته و به جای تحویل دادن یک سرزمین سوخته به نسل های بعدی، در حفظ آن بکوشیم.
داریوش مختاری، کارشناس حوزه مدیریت آب، کشاورزی و منابع طبیعی
