بلوطستان ایران، اسیر آتش غفلت

به گزارش پایگاه خبری کشاورزی و منابع طبیعی(IANN)؛ به نقل از ایرنا، کم اتفاق نیفتاده که یک ته سیگار یا آتشی که در میان سهل انگاری خانواده ها در دل جنگل رها شده، هزاران هکتار از مراتع و پوشش گیاهی را به تلی از خاکستر تبدیل کرده باشد، ۹۵ درصد آتش سوزی ها در منابع ملی کشور بر اثر عوامل انسانی است.
ایران بین ۱۱ تا ۱۴ میلیون هکتار جنگل دارد که بنابر اعلام سازمان جنگل ها، در یک دهه گذشته بیش از ۱۴ هزار بار آتش به جان آنها افتاده و ۱۵۰ هزار هکتار از جنگل ها را نیست و نابود کرده است.
این در حالی است که سرانه جنگل در کشور خشک و نیمه خشک ایران حدود یک چهارم متوسط جهان و فقط ۱۶۰۰ متر مربع است.
طبق اولین آمار رسمی که در سال ۱۳۲۵ منتشر شد، مساحت جنگل های ایران ۱۸ میلیون هکتار(۱۰ میلیون هکتار جنگل و هشت میلیون هکتار زمین جنگلی) بود اما در شش دهه گذشته به دلایل مختلف از جمله آتش سوزی بیش از ۳۰ درصد از ریه کشور از بین رفته است.
جنگل هایی که مهمترین عامل در مهار بیابان زایی، کنترل سیل و طوفان، تعادل دمای هوا و رفع معضل ریزگردها هستند، به راحتی دود می شوند و چیزی جز خاک سیاه از آنها باقی نمی ماند اما این فاجعه در هیاهوی اخبار پرشمار زرد و سیاسی گم می شود و عمق فاجعه همچنان ناپیداست.
قاسم سبزعلی، فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل ها و مراتع، ۲۱ تیرماه امسال در جمع خبرنگاران گفت که تعداد آتش سوزی در جنگل ها و مراتع کشور در فصل بهار امسال (۹۴)نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۲۰ درصد افزایش یافته است.
به گفته او بیش از ۶۰ درصد از این آتش سوزی ها در جنگل های زاگرس و منطقه غرب کشور رخ داده؛ جایی که با ۶ میلیون هکتار مساحت، ۴۰ درصد جنگل های ایران را در خود جای داده است.
زاگرس که وسیع ترین و اصلی ترین رویشگاه گونه های مختلف بلوط در ایران است، از استان آذربایجان غربی تا خوزستان را در بر می گیرد و ۱۱ استان را به هم پیوند داده است.
تاکنون یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار از جنگل های زاگرس بر اثر انواع بیماری خشک شده یا در معرض خشکیدگی است اما این تنها درد زاگرس نیست چرا که هر چند روز یک بار شعله های نابودگر آتش در دل آن زبانه می کشد و گاه تا چندین روز ادامه می یابد.

* رشد چشمگیر آتش سوزی جنگل های کرمانشاه
فقط در استان زاگرس نشین کرمانشاه سال گذشته ۴۴ بار آتش به دامن اراضی مرتعی و جنگلی استان افتاد و ۲۵۰ هکتار پوشش زیبای گیاهی را به مشتی خاکستر تبدیل کرد، این آمار را مراد شیخ ویسی مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه بداد.
براساس آمار وی، تعداد آتش سوزی ها در کمتر از شش ماه اول ۹۴ از کل آتش سوزی های سال ۹۳ هم بیشتر است. ‘از ابتدای امسال تاکنون ۴۷ فقره آتش سوزی در سطح ۴۶۳ هکتار از منابع طبیعی و جنگل های استان رخ داده است.’
شیخ ویسی افزود: ۱۶ فقره از این آتش سوزی ها، ۱۳۴ هکتار جنگل را دود کرد؛ ۲۱ مورد دیگر ۱۵۲ هکتار از پوشش جنگلی تنک و در نهایت ۱۰ فقره آتش سوزی نیز ۱۷۷ هکتار از مراتع استان را نابود کرده است.
بهادر چراغی، رییس یگان حفاظت محیط زیست استان کرمانشاه گفت: از ابتدای امسال تاکنون ۱۲ مورد آتش سوزی در حوزه تحت مدیریت محیط زیست داشتیم که طی آن ۱۲۵ هکتار پوشش مرتعی و در برخی نقاط تک درخت، طعمه حریق شده است.
به گفته وی آمار آتش سوزی سال گذشته در مجموع ۱۰ مورد بود که در سطح ۱۲۱ هکتار از مناطق تحت حفاظت محیط زیست استان رخ داد.
البته او عنوان کرد که تا اواخر مهر و زمانی که بارندگی های پاییزی آغاز شود، احتمال تدوام آتش سوزی ها وجود دارد.

* چرا جنگل ها دود می شوند؟
به گفته مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه بیش از ۹۵ درصد آتش سوزی ها عامل انسانی دارد که عمده آن هم بر اثر سهل انگاری رخ می دهد؛ معمولا مردم زمانی در مناطق جنگلی آتش روشن می کنند که باد نیست و به تصور اینکه آتش خاموش شده است آن را رها می کنند اما وزش باد که معمولا از حدود ظهر آغاز می شود، آتش های ظاهرا خاموش را شعله ور و خیلی زود یک جهنم سوزان خلق می کند.
شیخ ویسی گفت: بخش دیگری از آتش سوزی ها ناشی از آتش زدن پس چر مزارع (بقایای گیاهی بجا مانده در مزرعه) است که به تازگی موجب سه آتش سوزی بزرگ در استان از جمله در شهرستان دالاهو شد و در نتیجه آن یک جنگل خوب استان از بین رفت.
وی افزود: برخی کشاورزان به اشتباه تصور می کنند آتش زدن پس چر مزارع باعث شخم خوردن راحت و غنای زمین می شود در حالی که تصوری اشتباه است؛ ضمن اینکه این کار ممنوعیت قانونی دارد.
گاهی هم ۲ طایفه یا قبیله برای گرفتن انتقام از یکدیگر آتش به جان زاگرس می اندازند و چراگاه های هم را نابود می کنند.
برگزاری مانورهای نظامی از دیگر علل آتش سوزی منابع طبیعی کرمانشاه است که مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه درباره آن می گوید: گاهی شلیک یک گلوله مرتع و جنگلی را به آتش می کشد.
به گفته او چند مورد از آتش سوزی ها هم بر اثر رعد و برق بدون باران بوده و برخی آتش سوزی ها هم از کشور عراق وارد استان شده که به دلیل منع نیروهای نظامی، اجازه حضور در مرز و جلوگیری از نفوذ آن را نداشتیم و وقتی هم که آتش وارد کشور می شود، طبعا وسعت آن بسیار بیشتر از مراحل اولیه است و عرض آن به چندین کیلومتر می رسد.
سودجویی یکی دیگر از دلایل قابل تامل آتش سوزی در جنگل ها و مراتع استان است که گرچه شیخ ویسی به آن اشاره نکرد اما به گفته برخی کارشناسان موضوعی جدی است.
مجتبی نیک کردار، معاون امور عمرانی استانداری کرمانشاه در این باره گفت: احتمال دارد برخی از آتش سوزی های استان به دلایلی مانند سودجویی برای زغال سازی یا اختلاف شخصی، عمدی باشد و ما در حال بررسی این موضوع هستیم.
سلیمانی، مدیرعامل سازمان مردم نهاد هیلوی کرمانشاه نیز هشتم شهریور ماه در گفت و گو با خبرگزاری مهر این احتمال را مطرح کرد که بخشی از این آتش سوزی ها تعمدی و برای دستیابی افراد سودجو به اراضی طبیعی و ملی رخ داده است.
وی توضیح داد: دولت های قبلی مصوبه ای داشتند که طی آن اگر نقطه ای از عرصه های ملی از نظر پوشش گیاهی فقیر باشد، می تواند تغییر کاربری پیدا کرده و در اختیار متقاضیان اجرای طرح های کشاورزی قرار گیرد، لذا ممکن است برخی افراد از وجود این مصوبه مطلع شدند و برای دستیابی به این اراضی دست به چنین اقداماتی بزنند.
اما پاسخ سرهنگ سبزعلی فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگلهای کشور به این سئوال که چرا برخوردها و جرایم بازدارنده و برای مردم ملموس نیست قابل تامل است.
وی می گوید: برخوردها در حوزه استانی کاملا مشهود است و به خصوص در شهرستانی که حریق اتفاق می افتد، فرد دستگیر شده برای مردم مشخص است، البته شاید این امر در فضای کشور و یا در تهران سرو صدایی نداشته باشد.

* در مضیقه هستیم
هرچند بررسی علل و عوامل آتش سوزی ها ضروری و در بسیاری از مواقع راهگشای درمان سریع تر مشکل است اما بی خبری، سهل انگاری، سوءمدیریت و به ویژه کمبود نیرو و تجهیزات عمق فاجعه را تا دهها برابر عمیق تر می کند.
اگر با اطلاع و اعزام به موقع نیرو و تجهیزات می توان یک آتش سوزی بزرگ را به راحتی در نطفه خفه کرد، در صورت تاخیری هرچند کوتاه دیگر مهار شعله های سوزان کار آسان و کوتاهی نیست زیرا وسعت آتش دهها برابر شده است.
غلامحسین کاظمی، مدیرکل حفاظت از محیط زیست استان کرمانشاه اظهار داشت: تجهیزات ما برای مقابله با آتش سوزی های در منابع طبیعی محدود است.
وی گفت: اکنون به تعدادی خودروی سبک نیاز داریم زیرا خودروهای سنگین توان صعود به ارتفاعات را ندارند؛ همچنین لباس و کفش ضد حریق هم از دیگر نیازهای موجود برای تسریع در مهار آتش سوزی ها است.
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه هم تاکید کرد: سعی و تلاش ما بر مهار به موقع آتش سوزی هاست و جز ۲ سه مورد که به دلیل صعب العبور بودن مناطق آتش سوزی نتوانستیم به موقع وارد عمل شویم، در سایر موارد به سرعت مهار آتش را آغاز کرده ایم.
شیخ ویسی افزود: بیشتر آتش سوزی جنگل ها در ارتفاعات رخ می دهد که رسیدن به آنجا حداقل یک تا ۲ ساعت زمان نیاز دارد.
این موضوع را رییس یگان حفاظت محیط زیست استان بیشتر توضیح می دهد: اگر آتش سوزی در دامنه جنگل ها و مراتع اتفاق بیفتد، مهار آن به مراتب آسانتر از ارتفاعات است؛ مثلا در آتش سوزی که اواسط مرداد ماه در ارتفاعات پراو بیستون به وقوع پیوست، رسیدن به محل آتش سوزی با خودرو امکانپذیر نبود و با پای پیاده هم حدود چهار ساعت زمان نیاز داشت.
وی افزود: ماشین سبک آتش نشانی و کوله پشتی ۲۰ لیتری حمل آب که برای مهار آتش خیلی مناسب است، امکان استفاده در ارتفاعات را ندارند زیرا انتقال آنها به مناطق مرتفع بسیار مشکل است.
به گفته چراغی یگان حفاظت محیط زیست استان در اکثر مناطق پاسگاه محیط بانی دارد و به محض دریافت گزارش آتش سوزی، نیروها را اعزام می کند اما با توجه به گستردگی مناطق، از نظر تعداد نیرو در مضیقه هستیم.
مشکل کمبود نیرو فقط گریبان محیط زیست را نگرفته زیرا مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه هم می گوید کل نیروهای یگان حفاظت ما ۷۰ نفرند.
طبق آنچه اشاره شد، وقوع آتش سوزی در ارتفاعات از مهمترین موانع در مهار سریع آتش است؛ البته این مشکل بدون راه حل نیست و می توان با استفاده از بالگرد آن را مرتفع کرد اما این همه ماجرا نیست.

*بالگرد؛ ساعتی ۱۵ میلیون
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه در این باره گفت که تجهیز ادارات منابع طبیعی غرب کشور به یک بالگرد ضروری است و هرچند اکنون از بالگرد هلال احمر کرمانشاه هم استفاده می کنیم اما چون هزینه پرواز از آن ساعتی ۱۵ میلیون تومان است، تامین این مبلغ در توان منابع طبیعی استان نیست؛ این مشکل با تهیه یک بالگرد برای منابع طبیعی غرب کشور حل می شود.
همین مشکل را معاون امور عمرانی استانداری کرمانشاه هم مطرح می کند: نمی توانیم برای هر حادثه ای بالگرد اعزام کنیم چون هر ساعت پرواز آن ۱۵ میلیون هزینه دارد.
نیک کردار افزود: بالگرد هلال احمر استان یک بالگرد امدادی و جابجایی نفر است اما در عین حال تا حدود ۸۰۰ لیتر آب را هم می تواند حمل کند که البته حجم قابل توجهی نیست.
وی اظهار داشت: از سوی دیگر با پای پیاده هم نمی توان چندین ساعت پیاده روی و کوهنوردی کرد تا به محل آتش سوزی رسید زیرا دیگر انرژی برای مهار آتش باقی نمی ماند.
نیک کردار در عین حال گفت: درصدد گرفتن هواپیمایی از سپاه برای استفاده به عنوان آب پاش هستیم؛ همچنین سازمان منابع طبیعی در حال رایزنی با سازمان مدیریت بحران کشور برای گرفتن هواپیماها و بالگردهای جدیدی برای مهار آتش سوزی است تا در اختیار استان ها قرار گیرد.
این مقام مسئول همچنین افزود: الان دنبال این هستیم که بتوانیم پهپادهایی را برای کنترل روزانه منابع طبیعی و جنگل های استان تهیه کنیم تا اگر در هنگام گشت زنی به حادثه ای برخوردند، سریع اطلاع رسانی کنند و نیروهای امدادی وارد میدان شوند.
مدیرکل حفاظت از محیط زیست استان کرمانشاه هم این موضوع را تایید و عنوان کرد: سازمان محیط زیست با وزارت دفاع تفاهم نامه ای برای دریافت پهپاد در مواقع نیاز امضا کرده است که در صورت اجرایی شدن به تقویت کنترل بر منابع طبیعی کمک می کند.

*کمک گرفتن از دام ها برای جلوگیری از آتش سوزی
کاظمی در ادامه به پیشنهاد نیک کردار در باره باز کردن درهای مناطق حفاظت شده محیط زیست به روی دام های استان واکنش نشان داد و گفت: وظیفه این اداره کل تنها حفاظت از این مناطق است و باز کردن در آنها به روی دام ها در حیطه اختیارات استان نیست همچنان که قرار گرفتن آنها در محدوده مناطق حفاظت شده در حیطه اختیار استان نبوده است.
وی در عین حال اظهار داشت: البته از نظر حقوق عرفی و براساس پروانه دام دامداران به دام های استان اجازه چریدن در مناطق حفاظت شده داده می شود.
نیک کردار پیشنهاد داد که در صورت تداوم خشکسالی ها می توان مناطقی را که محیط زیست به عنوان حفاظت شده تعیین کرده، به صورت موقت به روی دامداران بومی باز کنیم زیرا این مناطق به دلیل نبود چرای دام، دارای علف های بلند و مستعد آتش سوزی های گسترده است اما وقتی دام ها در این مناطق چرا کنند هم احتمال آتش سوزی کمتر می شود و هم علوفه دام ها تامین است.
سازمان محیط زیست حدود ۱۶۳ هزار هکتار از مساحت استان را جز مناطق حفاظت شده اعلام کرده که ۶.۷ درصد از مساحت کل استان را شامل می شود به گفته کاظمی ‘استاندارد جهانی در این باره ۱۰ درصد است.’

*برنامه ای جامع برای مقابله با آتش سوزی ها
بی شک با برنامه های مقطعی و تلاش های جسته و گریخته مدیران استان، به جلوگیری از رشد روزافزون نابودی جنگل های کرمانشاه و مهار آتشی که بر جان منابع طبیعی افتاده، امیدی نیست.
این کار برنامه منسجم و دقیق با اعتبار به موقع می خواهد تا بتوان با هماهنگ کردن دستگاه های اجرایی مختلف و یک مدیریت چند بعدی، در گام اول احتمال وقوع آتش سوزی را کاهش داد و در گام بعدی آتش سوزی ها را در نطفه خفه کرد و اجازه خاکستر شدن بلوطستان غرب کشور را نداد.
معاون امور عمرانی استانداری در این زمینه از برنامه ای جامع سخن می گوید که در حال نهایی شدن است.
مجتبی نیک کردار اظهار کرد: به منابع طبیعی استان ابلاغ کردیم که یک برنامه جامع برای مقابله با آتش سوزی های استان تهیه کند.
وی افزود: این برنامه شامل محورهای مختلفی از جمله افزایش و ساماندهی نیروهای امدادی در سطح استان است که در این راستا به دنبال ایجاد گروه های امدادی در روستاهای استان هستیم و لازمه آن آموزش، ساماندهی و تجهیزات اولیه ضد حریق است.
افزایش تعداد استخرهای آب در مناطق صعب العبور با هدف جمع شدن آب برف و باران و استفاده در مواقع آتش سوزی محور دیگر این برنامه است که مورد اشاره نیک کردار قرار می گیرد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه هم در باره برنامه جامع مقابله با آتش سوزی جنگل ها و مراتع استان توضیحات جامعی داد.
او گفت: این برنامه پنج ساله تهیه شده و شامل چهار مرحله پیشگیری، آمادگی، مقابله و نگهداری و احیای مناطق دچار حریق است و برای اجرای آنها ۲۱ میلیارد تومان اعتبار پیشنهاد شده است.
وی اظهار داشت: اگر اعتبار مورد نیاز تامین شود، ظرف سه تا چهار سال کل این برنامه اجرایی می شود.
شیخ ویسی تاکید کرد: عمده اعتبارات و تمرکز برنامه جامع معطوف به موضوع پیشگیری و آمادگی است و زمان بندی آن طوری است که در یکی ۲ سال اول یعنی سال های ۹۴ و ۹۵ اجرایی شود.
به گفته وی مهمترین طرح پیشنهاد شده در برنامه جامع، ایجاد آتش بُر و جاده دسترسی است که در صورت تامین اعتبار طی امسال و سال آینده ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلومتر جاده دسترسی ایجاد می کنیم.
آتش بُر یا جاده دسترسی یک جاده جنگلی است که علاوه بر بستن راه آتش، ماشین های کمک دار و موتورسیکلت هم می توانند از آن استفاده و نیرو و تجهیزات جابجا کنند.
مهمترین کاربرد این جاده استفاده برای محاصره آتش است؛ طوری که وقتی آتش به جاده می رسد مسیر گسترش آن بسته و طبعا خاموش می شود؛ ضمن اینکه از راه این جاده نیروها در سریعترین زمان به محل آتش سوزی می رسند.
همچنین می توان از این جاده ها برای سایر اقدامات عمرانی هم استفاده کرد.
نکته قابل توجه دیگر در برنامه جامع مقابله با آتش سوزی منابع طبیعی، تهیه نقشه مناطق اولویت دار و بحرانی استان است.
شیخ ویسی گفت: با توجه به سابقه و تکرار آتش سوزی ها در نقاط مختلف، مناطق اولویت دار و بحرانی را شناسایی کرده ایم که عمدتا جنگلی هستند؛ این مناطق روی نقشه با رنگ قرمز مشخص و مناطق با اولویت دوم با رنگ زرد سپس نقاط کم اهمیت تر با رنگ های سبز و سفید متمایز شده است.
بنابر اعلام وی تعداد مناطق بحرانی استان ۵۰ نقطه با مساحت ۲۰۰ هزار هکتار است که به دلیل تکرار آتش سوزی در آنها باید به سرعت در دستور کار قرار گیرند.
محور دوم برنامه جامع، آمادگی و تجهیز یگان حفاظت است که وظیفه گشت، مراقبت و حفاظت از منابع طبیعی استان را بر عهده دارد.
به گفته شیخ ویسی در این برنامه تشکیل ۷۴ تیم به تعداد ۶۰۰ نفر در سطح مناطق بحرانی استان پیشنهاد شده است که شامل تشکل های مردمی، دهیاران، شورای روستا و بسیج عشایری هستند.
وی اظهار داشت: علاوه بر وسایل ایمنی انفرادی، تجهیزاتی از جمله آتش کوب یا آب پاش های ۱۸ کیلویی هم به هر یک از تیم ها داده می شود.
مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه افزود: در همین راستا در صورت تامین اعتبار امسال ۲ هزار نیرو به وسایل اولیه اطفای حریق از جمله کوله پشتی، قمقمه، چراغ قوه مخصوص، کلاه، لباس و کفش مناسب تجهیز می شوند که هزینه آن برای هر نفر حدود ۲۰۰ هزار تومان برآورد شده است.
وی همچنین عنوان کرد: در برنامه جامع یک کمربند حفاظتی پیش بینی کرده ایم که در مناطقی که جنگل و مزراع کشاورزی در کنار هم هستند، ایجاد می شود تا راه تجاوز و تعرض به جنگل بسته شود.
در حوزه پیشگیری هم فرهنگ سازی از طریق رسانه ها، برگزاری کلاس های آموزشی برای تیم های ساماندهی شده و اجرای مانور از جمله موارد پیش بینی شده در برنامه جامع هستند که شیخ ویسی به آنها اشاره کرد.
وی همچنین گفت: ایجاد دیده بانی هایی برای اطلاع سریع از آتش سوزی ها و استفاده از پهپاد هم در برنامه جامع پیش بینی شده ضمن اینکه در برخی مناطق جنگلی از سال های دور پایگاه های حفاظتی وجود داشته که احیا و تجهیز آنها در دستور کار قرار می گیرد زیرا نیروی جنگل بان باید در این پایگاه ها حضور داشته باشند نه در داخل شهر.
به گفته شیخ ویسی در برخی کشورها برای تشخیص آتش سوزی از سنسورهای دما هم استفاده می کنند به این صورت که سنسورها هرگونه تغییر دمای منطقه را تشخیص و گزارش می کنند؛ استفاده از این امکان هم می تواند در دستور کار قرار گیرد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه همچنین گفت: افزایش تعداد استخرهای آب در ارتفاعات هم که منبع خوبی برای آبگیری در زمان حریق هستند، در دستور کار قرار می گیرد؛ ضمن اینکه این استخرها هم اکنون مورد استفاده عشایر و حیات وحش منطقه نیز هستند.
استان کرمانشاه با ۲۴ هزار کیلومتر مربع مساحت دارای یک میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار مرتع و جنگل است.