پایگاه خبری کشاورزی و منابع طبیعی/ (IANN) در ادامه گفتگو با داریوش مختاری، کارشناس ارشد فعال مهندسین مشاور، فراز و نشیب اصلاحات نهادی در صنفهای کارفرمایی را از‌ایشان جویا شدیم.
-در گفتگو‌های پیشین، فهرستی از چالشها و مشکلات شرکتهای مهندسان مشاور استان برشمرده شد و راهکار‌هایی نیز برای آن ارائه شد. به طور کلی، ماهیت و حوزه خدمات و مسائل مشترک شرکتهای مهندسین مشاور کدامند؟
شرکتهای مهندسان مشاور هر کدام یک شخصیت حقوقی مستقل دارند که دارای یک فعالیت همگن هستند. این فعالیت همگن شامل خدمات مطالعات و نظارت مهندسی بر پروژههای عمرانی کشور است. به طور تقریبی، کل فعالیت و عمده قرارداد‌ها با دستگاههای دولتی و یا اخیراً خصولتی میباشد و خدمات شرکتها به بخش خصوصی، چشمگیر نمیباشد. مهندسان مشاور جزء کلیدی نظام فنی و اجرایی پروژههای عمرانی کشور هستند. در همان حال که شرکتهای مهندسان مشاور دارای یک شخصیت حقوقی مستقل هستند، برای حل و فصل مسائل مشترک با یکدیگر، می‌توانند در قالب یک سازمان صنفی عَمل کنند. با توجه به ماهیت کارفرمایی شرکتهای مهندسین مشاور، برابر ماده (۱۳۱) قانون کار، صنف مناسب برای این شرکتها، انجمن صنفی کارفرمایی میباشد. با توجه به ماهیت فعالیت شرکتها، مسائل مشترک شرکتها به طور معمول شامل دریافت گواهی صلاحیت حرفهای، بیمه تأمین اجتماعی کارکنان شاغل در شرکت و پروژهها، مالیات مربوط به قراردادهای مطالعاتی و نظارتی، مشارکت در برگزاری کار گروههای تخصصی، آموزش، مسائل رفاهی و همانند آن میباشد. صنفهای مجمع امور صنفی زیر نظر وزارت صنعت، معدن و تجارت هستند و عضویت در آنها اجباری است. در حالی که عضویت در صنفهای کار فرمایی اختیاری است. در نتیجه، فعال سازی مشارکت در صنفهای کار فرمایی مشکل تر است. ولی می‌تواند پایدار تر باشد.
-بهتر نیست فراز و نشیب اصلاح نهادی و دستیابی به کُنش جمعی در میان مهندسان مشاور موشکافی شود و در پیوند با مفاهیم نهاد، سازمان و کنش جمعی در شرکتهای مهندسان مشاور ارزیابی شود؟
دقیقا. به طور معمول بدون مبانی نظری و زیربنای فکری مناسب و درست، در دنیای عَمل نمیتوان راه دوری را پیمود. به ویژه آنکه فعالیت مهندسان مشاور یک کُنش اقتصادی نیز قلمداد می‌شود؛ کُنشی که به سبب پیوند و ارتباط آن با بودجه عمومی، به دو مؤلفه کلیدی عدالت اجتماعی و محیط زیست گره میخورد و با فاصله مشخصی از نهاد بازار، یک ماهیت پیچیدهای به رفتار و کنش جمعی مهندسان مشاور میبخشد. پس منطقی و شایسته است ازاندیشههای داگلاس سیسیل نورث، برجسته ترین اقتصاددان نهاد گرا در تاریخ دانش اقتصاد کمک بگیریم. یکی از اساسی‌ترین مفاهیم در آثار و‌اندیشه‌های نورث و نقطه کانونی مباحثش، نهاد است. او در مقاله‌ها و کتاب‌هایش، بار‌ها از نهاد سخن گفته، اما تعریفش از نهاد که می‌تواند ابعاد مختلف و جامع آن را در نگاه نورث برساند، عیناً نقل می‌شود: نهادها قوانین بازی در جامعه‌اند، یا به عبارتی سنجیده‌تر قیودی (محدودیتهایی) هستند وضع شده از جانب نوع بشر که روابط متقابل انسان‌ها با یکدیگر را شکل می‌دهند. در نتیجه، نهادها سبب ساختارمندشدن انگیزه‌های نهفته در مبادلات بشری می‌شوند، چه این مبادلات سیاسی باشند چه اقتصادی و چه اجتماعی. در تعریف دوم، نهادها با در اختیار نهادن ساختار‌هایی برای زندگی روزمره، عدم اطمینان را کاهش می‌دهند. نهادها راهنمای کنش متقابل انسا‌ها هستند. در واقع نورث، نهادها را قید و بند‌هایی می‌داند که انسان آنها را به منظور شکل‌دادن به ساختار روابط متقابل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خود تهیه کرده‌اند. او نهادها را شامل محدودیت‌های غیررسمی فتوا های دینی، محرّمات، عادات و سنت‌ها و قوانین و اصول رفتاری و قواعد رسمی (قوانین اساسی، قانون‌ها و حقوق مالکیت) می‌داند. به اعتقاد او در طول تاریخ، انسان‌ها، نهادها را به وجود آوردند تا نظم ایجاد کنند و عدم اطمینان مبادلات را کاهش دهند، بنابراین آنها در کنار سایر قیود معمول در حوزه علم اقتصاد، مجموعه انتخاب‌ها را تعریف می‌کنند و بنابراین، هزینه‌های تولید و مبادله و در نتیجه سودآوری و امکان پذیری فعالیت‌های اقتصادی را تعیین می‌کند.
اگر بخواهیم هر دو تعریف را یکجا جمع کنیم، نهاد، مجموعه قوانین و مقررات رسمی و غیررسمی است که به رفتار‌هایمان شکل می‌دهند. نقش نهادها، کاهش اصطکاک در روابط فردی و سازمانی است. هر چه نهادها، کامل تر و واجد کارایی سازمانی باشند، اصطکاک در روابط بین سازمانها و افراد کمتر بوده و به همین سبب، هزینه‌های مبادلاتی در اقتصاد کاهش مییابند و کارایی در اقتصاد افزایش مییابد.
-وجه عملیاتی این تعاریف در ماهیت و کارکرد فعالیت شرکتهای مهندسین مشاور چگونه است؟
وجه عملیاتی تعاریف بالا برای حرفه مهندسان مشاور تقریباً مشخص است؛ تعریف نهاد با نگاه به نقش آن برای کاهش هزینه‌های مباد لاتی بسیار با اهمیت است. هزینه‌های مباد لاتی در نتیجه نبود یا نقص در قراردادهای کاری پدید میآیند. در حالی که هزینه‌های معاملاتی همان هزینه‌های معمول در اقتصاد و امور مالی و حسابداری هستند که در محاسبه سود یا زیان یک شرکت محاسبه می‌شوند. هزینه‌های مبادلاتی در اقتصاد، همان تعریف اصطکاک را در دانش مکانیک دارد. هر چقدر نهادها کارآتر و روان تر باشند، اصطکاک در روابط بین افراد و سازمانها کاهش مییابد. در حوزه فعالیت مهندسان مشاور، انبوهی بخشنامه، ضابطه و دستورالعمل داریم که هدف این ضوابط و مقررات، مشخصاً کاهش هزینه‌های مبادلاتی در روابط بین شرکتهای مهندسان مشاور و دستگاههای اجرایی دولتی طرف قرارداد شرکتها میباشد. سازمان تأمین اجتماعی و سازمان امور مالیاتی کشور نیز به قراردادهای مشاوران مرتبط هستند. بخش عمدهای از اصطکاک شرکتهای مهندسان مشاور مابین این شرکتها و سازمان تأمین اجتماعی و سازمان امور مالیاتی کشور است.
-بر اساس همان دیدگاه نورث، بهتر نیست نهاد و سازمان را تفکیک کنیم؟
هر چند نورث، نهاد و سازمان را تفکیک می‌کند، ولی برای ساده سازی صورت مسأله و پرهیز از بحث نظری، میتوان مجموعه قوانین و مقررات رسمی در حوزه فعالیت مشاوران را نهاد قلمداد کرد. به همین ترتیب، انجمن صنفی مهندسان مشاور در قالب یک سازمان (مؤسسه) و به نمایندگی از شرکتهای مهندسان مشاور و با ابزار سازمانی، می‌تواند نقش مناسبی در کاهش هزینه‌های مبادلاتی در همان حوزه مسائل مشترک شرکتها یعنی گواهی صلاحیت، بیمه و مالیات داشته باشد. اعمال درست این نقش، می‌تواند انتظاراتی که از یک اصلاح نهادی داریم را محقق سازد. در سطح ملی، جامعه مهندسان مشاور ایران، مسائل و مشکلات مشاوران را دنبال می‌کنند.
-به نظر می‌رسد از همین جا، نقش کنش جمعی در بارور سازی نهاد آشکار می‌شود؟
دقیقا. بدون کنش جمعی یک مجمعی که قرار است مسائل مشترک را حل و فصل کنند، نمیتواند به طور پایدار به فعالیت خود ادامه دهد. دقت شود؛ شرکتها دارای یک ماهیت حقوقی مستقل هستند. در حالی که به دنبال اراده آنان، قرار است در ظرف یک سازمان واحد (انجمن) مسائل مشترک شان حل و فصل شود. طبیعی است که این وضعیت، نیازمند کُنش جمعی است.
ماهیت کُنش جمعی چیست و چگونه میتوان از دریچه اقتصاد نهادگرا به آن نگریست؟
یک تشکل صنفی، وجه سازمانی دارد؛ میتوان یک سازمان را یک نهاد نامید؛ دقیقاً همان جایی که تابع مقرراتی است. رشد نهادی با کنش جمعی همراه هست. کنش جمعی نیز دارای اصولی است؛ اصولی که رعایت آن به ظرف نظام اجتماعی و فرهنگ عمومی بستگی دارد. توسعه (Development)، الزاماً با تغییر در نهادها و دیدگاهها هم راست. اکنون این دو را در کنار هم قرار دهیم؛ اصلاح نهادی بدون تغییر دیدگاهها ممکن نیست. به واقع اصلاح نهادی با تغییر مثبت و سازنده در دیدگاهها پدید میآید. توسعه نیز رشد اقتصادی بعلاوه تغییر در نهادها و دیدگاه هاست. کُنش فردی یک سطح آغازین از انتخابهای فردی (انفرادی) است که دامنه مسئولیت آن به یک فرد باز میگردد. در حالی که کنش جمعی مثبت و سازنده محصول همگرایی و هم افزایی افرادی است که به دنبال یک هدف شفاف و مشخص هستند و برای حل مسائل و مشکلات مشترک با یکدیگر همکاری می‌کنند. به همین ترتیب باز آفرینی و رشد یک نهاد بستگی به عواملی دارد که به پابداری آن بینجامد.
پس! ، به منظور اصلاح نهادی در ظرف فعالیت شرکتهای مهندسان مشاور، نیازمند کنش جمعی هستیم. کنش جمعی نیازمند یک سازمان صنفی مشخص است. این سازمان صنفی مشخص در سطح ملی و محلی به ترتیب جامعه مهندسان مشاور ایران و انجمنهای صنفی کار فرمایی هستند. ویژگیهای کنش جمعی میباید چگونه باشد تا اصلاح نهادی در حوزه فعالیت شرکتهای مهندسان مشاور پدید آید؟
کنش جمعی به مشارکت گره خورده است. مشارکت به فعالیت داوطلبانه وابسته است. صِرف فعالیت داوطلبانه نیز کافی نیست، بلکه گردش نخبگان در یک سازمان صنفی اهمیت دارد. به عبارتی یکی از عوامل پویایی و رشد سازمانی و نهادی تشکلها، وجه دموکراتیک (برگزاری انتخابات آزاد و بدون دخل و تصرف و فراهم شدن فرصت برابر برای کاندید‌های عضویت در مدیریت تشکل) آن است. مادامی که نهاد به فعالیت خود ادامه میدهد، نیازمند افرادی است که فعالیت داوطلبانه آن مبتنی بر مسئولیت پذیری (Responsibility) و پاسخگویی (Accountability) باشد. سنجش مسئولیت پذیری و پاسخگویی نیازمند معیار‌ها و شاخصهای عملکرد مشخصی است که می‌تواند در آیین نامه فعالیت صنفها درج و تصویب شود. همچنین، افرادی که همکاری می‌کنند نباید نگاه تملک، انتفاع شخصی و انحصارطلبی داشته باشند و صرفاً مادامی که خودشان علاقمند به فعالیت داوطلبانه هستند و مورد پذیرش اعضا هستند در مدیریت امور همکاری داشته باشند. البته می‌توانند احساس تعلق داشته باشند و با علاقمندی در دورهای که حضور دارند فعالیت کنند و حتی از انتفاع عمومی که به دنبال حل و فصل مسائل مالی شرکتها در حوزه بیمه و مالیات پدید میآید برخوردار شوند، ولی ذات فعالیت دواطلبانه (خودخواسته) واجد ویژگیهای مثبت و توجه به مصالح و منافع عمومی شرکت هاست.
-کنش جمعی، واجد اصولی است؟
افزایش سرمایه اجتماعی که شامل دامنه اعتماد اجتماعی، دامنه اعتبار اجتماعی، دامنه احترام اجتماعی است، به پویایی و پایداری فعالیت سازمانهای صنفی میانجامد. رشد کُنش جمعی از مسیر پدید آوری هم افزایی در گروههای همگن اجتماعی میگذرد. به طور معمول در فعالیت‌های جمعی، فاقد فرهنگ همکاری جمعی هستیم. اتفاقا گره کور توسعه نیافتگی کشور، همین نداشتن روحیه همکاری جمعی است. این کاستی فرهنگی به نوبه خود یک چرخهای از ناکارآمدی را پدید میآورد که عملاً وجه سازمانی را از کار میاندازد. به طور ساده، مجامع صنفی و تشکلهای حرف های، به سبب مشکلاتی که در کنش جمعی دارند، به مرور تحلیل میروند. به دنبال تحلیل رفتن این سازمانها، اصلاحات نهادی (ضوابط، مقررات و… ) به مرور از بین میرود. با جا ماندن از اصلاحات نهادی، عملاً شرکتها از کارکرد باز میمانند و به ورشکستگی نزدیک می‌شوند. اگر چنین نشود، میتوان گفت شرکتها نمیتوانند به مسائل کیفیت مطالعات، اخلاق حرفه ای و صادرات دانش فنی بیندیشند و به روزمرگی دچار می‌شوند.
-اتفاقی که هم اکنون افتاد هست.
بله. دقیقا
-ادامه بحث را به بعد میسپارم.
حتما. سپاس
