تالاب‎ ها برای آینده شهری پایدار

تالاب ها اکوسیستم های ارزشمندی هستند که معیشت تعداد زیادی از مردم ساکن اطراف این حوضه های آبی به آنها وابسته است؛حفظ تالاب در توسعه پایدار نقش زیادی دارد بر این اساس شعار امسال روز جهانی تالاب ها ‘ تالاب‎ ها برای آینده شهری پایدار ‘ تعیین شده است.
به گزارش خبرگزاری کشاورزی و منابع طبیعی(IANN)؛ به نقل از ایرنا، تالاب ها کارکردهای زیادی دارند اما بدون توجه به توان آنها از این اکوسیستم ارزشمند بهره کشی می شود که نتیجه آن تبدیل شدن ۲۸ تالاب کشور از ۴۰ تا ۹۰ درصد به کانون گرد و غبار است.
تغییر اقلیم، دخالت انسان و مدیریت نادرست منابع آبی برخی دلایلی است که کارشناسان آنها را علت خشک شدن تالاب ها می دانند.
با توجه به اهمیت حفاظت از تالاب ها،دوم فوریه سال ۱۹۷۱ یکی از قدیمی ترین معاهدهای بین المللی زیست محیطی در شهر رامسر ایران با هدف حفاظت از تالاب ها و پرندگان کنار آبزی، حمایت از جوامع محلی و معیشت مردم اطراف تالاب ها به امضا رسید و یکی از قدیمی ترین معاهدات زیست محیطی جهان شد.
بر این اساس روز جهانی تالاب ‌ها برای اولین بار در سال ۱۹۹۷ جشن گرفته شد و دستور العمل های کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵ جنبه قانونی یافت و اکنون ۱۶۹ کشور عضو رسمی دارد و یک هزار و ۹۹۴ تالاب با اهمیت بین المللی با مجموع مساحت ۱۹۱ میلیون و ۸۶۰ هزار و ۶۵۶ هکتار را در سطح جهان به ثبت رسیده است.
۲۴ تالاب ایران نیز در این کنوانسیون به ثبت رسیده است ، از ۴۲ نوع تالابی که در جهان وجود دارد ۴۱ نوع آن در ایران قرار دارد که مسائل مختلفی از جمله تغییر اقلیم و افزایش جمعیت این حوضه های آبی را تهدید می کند.
چند سال بعد از کنوانسیون رامسر، فهرست سرخ مونترو شکل گرفت، تالاب هایی که در خطر خشک شدن قرار دارند در این فهرست ثبت می شوند که اکنون ۶ تالاب ایران از جمله انزلی، هامون، نیریز و کمجان، شورگل، یادگارلو و درگه سنگی در این فهرست به ثبت رسیده است.
امسال نیز در روز جهانی حفاظت از تالاب ها ( دوم فوریه برابر با ۱۳ بهمن ماه )، مراسمی با حضور نمایندگانی از کشورهای ژاپن، استرالیا، اتریش، هلند، حاشیه دریای خزر عراق و اففانستان در رامسر برگزار می شود.
می دانیم که وضعیت تالاب های کشور خوب نیست و بنا به گفته مجید ظهرابی معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست، تالاب های کشور شرایط بسیار نامناسبی دارند، ۲۵۰ تالاب در کشور شناسایی شده اند که از این تعداد ۱۰۵ تالاب به طور دقیق مورد مطالعه قرار گرفته اند و مشخص شده است که ۲۸ تالاب آسیب جدی دیده اند که به منشا گرد و غبار داخلی تبدیل شده اند.
در این میان سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان دستگاه متولی در کشور، برای متوقف کردن این روند در حال تهیه برنامه جامع مدیریت برای تعدادی از تالاب های مهم کشور است.
ابوالفضل آبشت مدیر طرح حفاظت از تالاب های ایران گفت: تاکنون برای تهیه برنامه جامع حفاظت برای ۱۸تالاب کار انجام شده و بر این اساس تاکنون برنامه مدیریت تالاب های ارومیه در آذربایجان غربی، شادگان در خوزستان، پریشان در فارس، هامون در سیستان و بلوچستان ، چغاخور در چهارمحال و بختیاری، میقان در استان مرکزی ، زریوار در کردستان، قره قشلاق بین دو استان آذربایجان‌ شرقی و غربی، قوری گل در جنوب شرق تبریز و سولدوز در شهرستان نقده مصوبه شورای برنامه ریزی و توسعه استان را دریافت کرده اند.
وی افزود: همچنین پنج تالاب گاوخونی در استان اصفهان، حرای میناب در استان هرمزگان، حله در استان بوشهر، آلاگل – آلماگل – آجی گل در استان گلستان و نوروزلو در استان آذربایجان غربی برنامه مدیریت آنها به پایان رسیده و منتظر تصویب در شورای برنامه ریزی استان هستند.
به گفته وی فرایند تدوین برنامه جامع مدیریت تالاب های بختگان در استان فارس، جازموریان در مرز استان های سیستان و بلوچستان و کرمان و خلیج گواتر نزدیک مرز ایران و پاکستان در جریان است و پنج تالاب گاوخونی، حرای میناب، حله، آلاگل -آلماگل – آجی گل و نوروزلو در انتظار تصویب برنامه جامع مدیریت هستند.
شاید تا چند سال پیش تالاب و کارکرد آن از نظر عامه مردم اهمیتی نداشت اما امروزه با فرهنگ سازی و اطلاع رسانی، این تفکر تغییر کرده و مردم خود به صورت داوطلبانه به کمک تالاب ها می شتابند.
احیا و حفاظت از تالاب های سیرانگلی و حسنلو در آذربایجان غربی، قره قشلاق در آذربایجان شرقی، گندمان در چهارمحال و بختیاری، کمجان در فارس، فعالیت زنان کارآفرین در کنار تالاب هامون در سیستان و بلوچستان و دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی و نمونه هایی از این فعالیت های خودجوش و مردمی است.
تغییر رفتار کشاورزان در نحوه آبیاری مزارع و باغات در حوضه های آبریز دریاچه ارومیه نیز نمونه موفق دیگری در زمینه توجه به حفظ تالاب ها در میان مردم است.
آبشت در این باره گفت: بیش از ۹۰ درصد آب کشور با راندمان ۳۰ تا ۴۰ درصدی در بخش کشاورزی مصرف می شود بنابراین بسیار جای کار دارد، بر این اساس با همکاری سازمان ملل و حمایت کشور ژاپن اکنون الگوی بسیار موفقی از کاهش مصرف آب بدون ریالی هزینه در دست داریم.
وی افزود: در این روش به کشاورز آموزش داده می شود که به جز راه های آبیاری قطره ای که هزینه بر است راه های دیگری هم برای کاهش مصرف آب وجود دارد، در این روش کشاورز فقط رفتار آبیاری خود را تغییر می دهد یعنی از غرقابی به آبیاری طشتکی می رسد، در این روش دور درخت را با بیل گود می کند و بر این اساس فقط دور درخت آبیاری می شود که با این روش حدود ۵۰ درصد کاهش مصرف رکورد شده است که این آب صرفه جویی شده وارد دریاچه ارومیه و تالاب های اقماری آن می شود.
آبشت همچنین به اجرای طرح معیشت جایگزین در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اشاره کرد و گفت: طرح معیشت جایگزین را اساسا با هدف برداشتن بار توسعه اقتصادی از روی دوش طبیعت به ویژه منابع آبی پیش می بریم.
وی اظهار کرد: در کشور ما آب تقریبا رایگان در اختیار بخش های مختلف از جمله کشاورزی، صنعت و شهری قرار می گیرد و تا زمانی که منابع رایگان به دست آید هیچ تلاشی هم برای مصرف بهینه آن صورت نمی گیرد.
وی گفت: زمانی که قیمت واقعی منابع را بپردازیم آن موقع است که می گوییم می توانیم کشاورزی کنیم یا خیر، اگر کشاورزی می کنیم به چه شکل و یا اگر دامپروری می کنیم باید چگونه انجام دهیم.
آبشت اظهار کرد: به علت اینکه در این زمینه کمترین تلاشی صورت نگرفته است به این نتیجه رسیدیم که با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی و معیشتی کشور ، بهترین کار معرفی معیشت جایگزین در حوضه های آبریز تالاب ها است تا بار توسعه اقتصادی و معیشت مردم از روی طبیعت برداشته و به دوش بخش های دیگر مانند خدمات بیفتد.
وی گفت: ثروتمندترین شهرهای دنیا آنهایی هستند که در بخش صنعت و خدمات فعالیت می کنند اما اساسا محوریت اقتصاد کشور ما بر دوش منابع آن چه طبیعی مانند نفت و گاز و چه جنگل و مرتع و آب های زیر زمینی و سطحی است.
وی افزود: به عنوان مثال سنگاپور که کشور بسیار ثروتمندی است اساسا این ثروت را از بخش خدمات از جمله بانکداری به دست می آورد یا چین با آن جمیعتی که دارد بخش عمده ای از درآمد و ثروتش را از بخش خدمات و صنعت به دست می آورد در واقع خلاقیت انسان ها را به کار می گیرند در حالیکه در کشور ما در این حوزه ها کمترین کار انجام شده است.
آبشت به مقاله ای از استادی در دانشگاه علامه طباطبایی اشاره کرد و گفت: در این مقاله به موضوع مهمی با عنوان ‘ اقتصاد باد آورده ‘ اشاره می شود و توضیح می دهد این اقتصاد اساسا منجر به از دست رفتن طبیعت می شود که در طولانی مدت پایه و اساس زندگی را از دست می دهیم که همان محیط زیست است.
وی در ادامه به بروز پدیده فرونشست زمین در کشور اشاره کرد و گفت: وقتی بیشترین آمار فرو نشست زمین را با فاصله زیادی از کشورهای دنیا داریم، زنگ خطر بسیار مهمی است که باید به آن توجه شود، وقتی فرونشست داریم یعنی اساسا زمین خاصیت نگهداری آب را از دست داده است اگر هم دوران بارندگی و پرآبی داشته باشیم دیگر خاصیت اسفنجی حفظ آب در زمین از بین رفته است.
آبشت افزود: داریم از منابع آبی که طی میلیون ها سال در بخش آبهای زیر زمینی داشتیم به نحو بسیار نامطلوب استفاده می کنیم، استانداردهای جهانی می گوید سقف مصرف آبهای تجدید پذیر تا ۴۰ درصد است اما ما طبق آمار بالای ۹۰ درصد و در برخی حوضه های آبریز بالای ۱۰۰ درصد از منابع آبهای تجدید پذیر استفاده می کنیم، اینها زنگ خطرهای بسیار قابل توجهی است که باید به آنها توجه جدی شود البته تلاش هایی در حال انجام است اما بسیار کند پیش می رود.
وی گفت: اینکه گفته می شود باید در زمینه مدیریت آب در کشور تصمیمات جدی گرفته شود به این معنا است که مدیریت آب را از مدیریت عرضه به سمت مدیریت مصرف بیاوریم، در حالیکه اکنون در هر جای کشور در هر حوضه آبریزی که آب نداریم کوچکترین توجهی به مدیریت مصرف نمی کنیم.
وی افزود: فقط به دنبال این هستیم که از کجا و از چه حوضه آبریزی می توانیم آب منتقل کنیم، یا آبهای ژرف را بیرون بکشیم یا اینکه ابرها را بارور کنیم، این روند یعنی عرضه که متاسفانه مدیریت آب در کشور ما بر مدیریت عرضه متمرکز است.
مدیر طرح حفاظت از تالاب های ایران اظهار کرد: طبق آمارهای وزارت نیرو ۳۲ میلیارد متر مکعب فاضلاب و پساب در کشور تولید می شود که ۲۸ میلیارد متر مکعب در بخش کشاورزی و ۵ میلیارد متر مکعب در بخش شهری و صنعتی است در حالیکه اساسا باید کمتر از یک درصد از این فاضلاب در کشور تولید شود البته به نظر من اینها فاضلاب نیست بلکه فضل آب است و باید به چرخه برگردد.
وی تاکید کرد: کشوری مانند ایران که یک سوم بلکه یک چهارم متوسط بارندگی دنیا را دارد باید به این موضوع که مردم درگیر مدیریت مصرف آب شوند توجه اساسی کند، مدیریت مصرف آب دیگر کار دولت نیست بلکه می تواند در مدیریت عرضه کار کند.
آبشت گفت: به نظر می رسد ایران در دنیا در مدیریت عرضه رتبه اول را دارد چون تقریبا تمام آبهای سطحی را کنترل کردیم، دیگر جوی آبی نمانده که بر روی آن سد نزده باشند، دیگر آب زیر زمینی نمانده که از آن استفاده نکرده باشیم، این یعنی اینکه در قسمت عرضه دیگر جایی نداریم و ظرفیت تکمیل شده است، اما در بخش مصرف کمترین توجه را کردیم و اینجا مردم باید پای کار بیایند، یعنی ۸۰ میلیون جمعیت ظرفیت بزرگی در این زمینه است.
وی افزود: قوت غالب کشور ما برنج و گوشت است و بخش قابل توجهی از جمعیت در مصرف این مواد غذایی اسراف می کنند ، زمانی که تقاضا باشد در هر قسمتی از کشور بدون توجه به ظرفیت منابع آبی آن ، برنج کشت می شود، مثلا در حوضه تالاب بختگان در استان فارس و یا زاینده رود در اصفهان برنج می کاریم.
آبشت ادامه داد: همچنین وقتی تقاضا برای گوشت هم بالا باشد، همین وضعیت است ،
وقتی در منوی رستوران ها غیر از انواع کباب و غذاهای گوشتی غذای دیگری دیده نمی شود معنی آن این است که رفتار غذایی ما به گونه ای است که ما خواهان گوشتی هستیم که به ازای هر یک کیلوی آن ۱۵ هزار لیتر آب مصرف می شود.
وی گفت: عملا ۹۰ درصد منابع آبی کشور با راندمان ۳۰ تا ۴۰ درصد در بخش کشاورزی مصرف می شود این در حالی است که بیشترین تمرکز بر روی کاهش مصرف در بخش شهری است.
آبشت افزود: قطعا تغییر رفتارهای غذایی ما ۸۰ میلیون جمعیت کشور می تواند به حفظ منابع کمک کند؛ مثلا اگر یک روز بدون خودرو داریم می توانیم یک روز بدون گوشت نیز داشته باشیم.
وی تاکید کرد: می توانیم توجه مردم را به این موضوع جلب کنیم و سلامت آنها را به طبیعت گره بزنیم تا بدانند اگر یک کیلو گوشت کمتر مصرف کنند در ۱۵ هزار لیتر آب در سال صرفه جویی می شود و از طرف دیگر بدانیم تالابی که خشک شده ریزگرد آن وارد ریه های ما می شود که باید برای درمان انواع بیماری های ناشی از آن هزینه زیادی کنیم.
آبشت گفت: بنابراین تمام این مسائل زنجیره ای مرتبط به هم هستند اما بیشترین تمرکز از سوی مدیران و مسوولان اساسا بر روی مدیریت عرضه و کمترین تمرکز بر روی مدیریت مصرف است.
وی اظهار کرد: همچنین نکته مهمی که باید به آن توجه کرد این است در کشوری هستیم که دولت اساسا این پیام را به مردم می دهد که شما نگران هیچ چیزی نباشید و من تمام مسائل و مشکلات شما را حل می کنم، این که من همه مشکلات را حل می کنم پیامش برای شهروندان این است که نیازی نیست کوچکترین تغییری در رفتار خود داشته باشند و در این شرایط مطالبه گری نیز متفاوت خواهد شد در نتیجه شهروندی می شویم که همیشه به دولت می گوییم چرا این کار یا آن کار را انجام ندادید بدون اینکه بخواهم خودمان کاری انجام دهم.
آبشت تاکید کرد: تا زمانی که این پیام اشتباه از سوی دولت به ملت ادامه داشته باشد و تغییری در آن ایجاد نشود کاری از پیش نمی رود چون دولت هم از لحاظ منابع و نیروی انسانی محدودیت هایی دارد.