سوار شدن قنات‌ها روی موج خشکی

اصفهان سومین کانون قنات در کشور است

مجید طاهری، قنات‌شناس، در ارتباط با کارکرد قنات‌ها اظهار داشت: حفر قنات روشی جالب برای استفاده بهینه از آب و آبیاری زمین‌های کشاورزی بوده و اصفهان با بیش از چهار هزار و ۵۰۰ رشته قنات سومین منبع این میراث کهن در کشور به شمار می‌رود. وی افزود: با وجود بارش مناسب باران در بیش‌تر مناطق فلات مرکزی اما در فصل‌هایی از سال به دلیل گرمای هوا دسترسی کمتری به آب وجود داشته است و بر همین اساس مدیریت آب برای تمام فصول دانش ساخت قنات‌ها را رقم زده. پژوهشگر قنات‌شناسی در توضیح روش‌های ایجاد این دست‌کند یا سازه بشری ابراز داشت: قنات یک راهروی زیرزمینی است که آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به اراضی پست‌تر منتقل می‌کند. وی اضافه کرد: در واقع قنات متشکل از چندین حلقه چاه است که به‌صورت عمودی در یک سطح شیب‌دار حفر شده‌اند و این چاه‌ها در زیرِ زمین به یکدیگر متصل می‌شوند.

شباهت سیستم قنات به مسیری از لانه مورچه‌ها

وی با اشاره به این‌که عمق نخستین چاه که به «مادر» شهرت دارد، بیش‌تر از سطح آب‌های زیرزمینی است، گفت: سیستم قنات شبیه مسیری از لانه مورچه‌ها است که از دامنه کوه آغازشده و تا رسیدن به محل برداشت آب در بیابان امتداد دارد. طاهری با بیان این‌که قنات‌های اصفهان که در یونسکو نیز به ثبت رسیده‌اند دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند، بیان داشت: برخی قنات‌ها مانند «وزوان» واقع در شهرستان میمه دارای سد زیرزمینی است؛ به‌نوعی که تمام راهروی این قنات تا محل سد زیرزمینی در سنگ حفر شده است. وی اضافه کرد: این سد در زمستان آب قنات را ذخیره می‌کند و دارای راهرویی است که مردم از طریق آن به جلوی سد دسترسی پیدا می‌کنند و راهرو دیگری نیز به پشت سد راه دارد.

ساختارهای شگفت‌انگیز قنات‌های ثبت‌شده در یونسکو

این پژوهشگر قنات‌شناسی تأکید کرد: در زمستان که نیاز به آب این قنات برای کشاورزی وجود ندارد، آب در پشت این سد ذخیره و در بهار خروجی سد باز و از آب ذخیره‌شده در پشت آن برای کشاورزی استفاده می‌شود. وی با بیان این‌که در شهرستان اردستان یک قنات دوطبقه وجود دارد که طبقات آن بر روی یکدیگر قرارگرفته‌اند، اظهار داشت: نخستین طبقه این قنات ۳۰ متر و دومین طبقه آن ۲۷ متر عمق دارد که اختلاف ارتفاع آن‌ها سه متر است. طاهری گفت: شگفت‌انگیز این‌که ساختار این قنات به‌گونه‌ای است که آب از طبقه دوم به طبقه اول هرگز نفوذ پیدا نمی‌کند.

دست‌اندازی به یافته‌های گذشتگان

امروزه نه‌تنها طبیعت بلکه اختراعات، اکتشافات و ماحصل هوش عمیق و دانش بی‌بدیل گذشتگان ما نیز از دست‌اندازی بشر معاصر در امان نمانده است؛ به‌گونه‌ای که قنات‌ها به عنوان آخرین مسیر دسترسی آسان به آب در دستان بی‌رحم چاه‌های عمیق نفس‌های آخر را می‌کشند. وضعیت این قنات‌ها به‌اندازه‌ای وخیم شده است که به گفته پدر علم کویرشناسی ایران، بسیاری از این قنات‌ها دیگر ارزش احیاء نیز ندارند و تنها امکان حفر آن‌ها در گیلان و مازندران برای دسترسی به آب و آبیاری محصولات کشاورزی می‌تواند کمک‌کننده باشد. اما پرویز کردوانی با اشاره به این‌که عوامل مختلفی از گذشته تاکنون در از میان رفتن قنات‌ها موثر بوده است، اظهار داشت: طوفان، سیل و زلزله از عواملی هستند که می‌تواند در تخریب قنات‌ها نقش مهمی داشته باشد، به‌‌گونه‌ای که در زلزله‌های اخیر در کرمان نیز من در ارتباط با ضرورت باز کردن راهروهای قنات‌ها هشدار دادم؛ اما مسئولان امر موضوع را این‌گونه توجیه کردند که به دلیل پس‌لرزه‌های احتمالی مقنی از وارد شدن به قنات‌ها هراس دارد. وی با بیان این‌که بی‌توجهی به این امر می‌تواند اندک قنات‌های زنده کشور را از میان ببرد، افزود: در هنگام این حوادث مقنی باید از «مادر چاه» وارد قنات شده و مناطقی را که آب پس زده است شناسایی و سپس با انتقال تجهیزات لازم مسیر را بازگشایی کند، در غیر این صورت با پس‌زدن آب سقف مخزن قنات فروریخته و به‌کلی از میان می‌رود.

حفر چاه‌های عمیق بیش‌ترین ضربه را به حیات قنات‌ها وارد ساخته است

پدر علم کویرشناسی کشور با تصریح بر این نکته که آنچه در دنیای معاصر بیش‌ترین ضربه را به حیات قنات‌ها وارد ساخته، حفر چاه‌های عمیق است، اظهار داشت: زمانی که از دهه ۴۰ به بعد حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در روستاها رواج یافت و به دلیل راحتی حفر و نگهداری آن درزمان سریع به حفر قنات ارجحیت یافت، حیات قنات‌ها نیز در معرض خطر قرار گرفت. وی با بیان این نکته که به‌طورمعمول عمق قنات‌ها کم و در حدود ۳۰ تا ۴۰ متری زمین قرار دارد، گفت: در طول این سال‌ها به‌تدریج حفر چاه‌های نیمه‌عمیق موجب پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی شد، به‌نوعی که چاه‌های عمیق و بسیار عمیق شکل گرفتند.

حفر چاه و غارت آب‌های زیرزمینی

کردوانی با بیان این‌که حفر چاه‌های عمیق موجب غارت آب شده است، به‌گونه‌ای که دیگر امکان آبگیری قنات وجود ندارد و این سازه‌ها خشک‌ شده است، گفت: امروز نه‌تنها در برخی شهرها قنات‌ها تخریب‌شده‌، بلکه آب سفره‌های زیرزمینی نیز به‌اندازه‌ای پایین رفته که با مشکل جدی مواجه شده‌ایم و درنهایت خود چاه‌ها نیز خشک‌ شده‌‌اند. وی با بیان این‌که امروزه تنها حفر قنات در استان‌های گیلان و مازندران به‌صرفه خواهد بود، تأکید کرد: قرار شد در ۱۴ استان کشت برنج انجام ‌نشود و فقط در استان‌های با اقلیم مناسب یعنی استان‌های گیلان و مازندران، کشت انجام شود؛ اما این استان‌ها با مشکل ذخیره آبی روبه‌رو هستند که با حفر قنات رفع می‌شود.

امکان حفر قنات در ۲۰ روز در مناطق شمالی کشور

کردوانی با اشاره به این‌که امروزه امکان حفر قنات در ۲۰ روز در این مناطق وجود دارد، تصریح کرد: البته قنات‌های این مناطق باید ریلی و به‌جای استفاده از چرخ باید از تراکتور در این سازه‌ها استفاده شود؛ بدین معنا که قنات‌ها برای لایروبی مناسب مکانیزه شوند؛ موضوعی که تاکنون نادیده گرفته‌شده است. وی درباره امکان بازیابی قنات‌های خشک‌شده هم گفت: احیای قنات در دیگر شهرهای کشور فایده‌ای ندارد و در صورت ایجاد و احیاء خشک می‌شود. کردوانی با تأکید بر این‌که ایران مهد قنات بوده و بر همین اساس قنات از ایران به کشورهای مصر، چین و قاره آفریقا رفته است، بیان داشت: زمانی چینی‌ها ادعا کردند که فن حفر قنات از کشور آن‌ها به سایر کشورهای دنیا رفته و این در حالی است که قنات به عنوان ابداع ایرانیان ده‌ها قرن قدمت دارد و چینی‌ها تازه ۲۰۰ سال است که به این فن دست پیدا کرده‌اند.

شگفت‌زده شدن جهانیان از تکنیک‌های ساخت یک آبراهه‌ آبی

روش ساخت قنات‌های ایرانی به‌عنوان یک تکنیک مهم در ساخت آبراهه‌ آبی حیرت جهانیان را برانگیخته است و بر همین اساس سال گذشته در اجلاس یونسکو مجموعه قنات‌های ایرانی شامل ۱۱ قنات به ثبت جهانی رسید که از این تعداد سه رشته در اصفهان قرار دارد. دراین‌ارتباط مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان با بیان این‌که ثبت مجموعه قنات‌های تاریخی ایران به عنوان سومین مجموعه پس از ثبت سلسله باغ‌های ایرانی و سلسله کلیساهای کشور در دستور کار میراث فرهنگی قرار گرفت، افزود: بدین‌ترتیب سه قنات اصفهان نیز در زمره ۱۱ قنات ثبت‌شده در یونسکو قرار گرفتند.

قنات‌ بخش مهمی از میراث فرهنگی ملموس محسوب می‌شود

فریدون‌اللهیاری با تأکید بر این‌که قنات‌ها بخش مهمی از میراث فرهنگی ملموس محسوب می‌شوند، گفت: در واقع قنات هم یک «سازه» و هم یک «مکتب» است که از خلاقیت و ابتکار انسان سرچشمه گرفته و نمادی از استعداد معماری ایرانی است. وی با تأکید بر این‌که کشور ایران مبدع و مبتکر حفر قنات محسوب می‌شود، اظهار داشت: هر کدام از سه قنات ثبت‌شده اصفهان دارای ویژگی‌های خاصی است؛ به‌طور مثال قنات «مون» دوطبقه است، به شکلی که در هرکدام از طبقات آن آب بدون ارتباط و اتصال با هم جریان دارد و هیچ آبی از یک طبقه به دیگری نفوذ نمی‌کند که الگویی برای سدسازی است. اللهیاری با بیان این‌که قنات «مزدآباد» میمه با ۱۸ کیلومتر طول و با دبی ۱۱۰ لیتر در ثانیه از طولانی‌ترین و پرآب‌ترین قنات‌هاست، تصریح کرد: از سوی دیگر کیفیت آب این قنات نیز جالب است و آب سرد و گرم در این قنات وجود دارد. همچنین تأسیسات سد مانندی در این قنات به‌کاررفته است تا آب را ذخیره کند و این موضوع وجه تمایز دیگر این قنات است. قنات‌ها به‌عنوان سازه‌هایی مبتنی بر خلاقیت و هوش ایرانی این روزها یکی از مهم‌ترین راهکارها برای تأمین آب و رفع مشکل کم‌آبی محسوب می‌شوند که احیای آن‌ها نیاز به توجه ویژه دارد. توجه به طرح‌های مطالعاتی و علمی، اختصاص اعتبار برای لایروبی و احیاء و توسعه قنات‌ها می‌تواند راهکاری برای کمک به کاهش مشکل بی‌آبی در کشور باشد.
منبع: سبزینه