نیش گردشگری بر پیکر دماوند

مراتع واقع در دامنه‌های دماوند به لحاظ تغییرات ارتفاعی از تنوع و غنای بالایی برخوردار است. تغییرات ارتفاعی به همراه تغییرات جهات شیب و همچنین قرار گرفتن در بین ناحیه خزری و فلور ایران- تورانی شرایط مناسبی را برای رویش گونه‌های مختلف مرتعی فراهم کرده است. بهره‌برداران مرتعی در طول فصل چرا در منطقه حضور دارند که شامل مرتع‌داران محلی و عشایر هستند. عشایر مراتع دماوند کوه شامل عشایر نیمه کوچ‌نشین و بخش عمده این عشایر متشکل از ایلات هداوند، سنگسر، کلهر و طوایف وابسته یا مستقل هستند. زمان استفاده از مراتع منطقه از اواسط خرداد تا اواخر شهریور است. گونه‌های آلپی که در ارتفاع بیش از سه‌هزار و ۵۰۰متری در ایران می‌رویند، در دماوند کوه- به عنوان مرتفع‌ترین کوه ایران- از جایگاه و غنای گونه‌ای بالایی برخور‌دار هستند. با توجه به این‌که حدود ۶۵ درصد از این‌گونه‌ها اندمیک ایران هستند، اهمیت این موضوع بیش‌تر می‌شود. تنوع گونه‌ای زیاد در این منطقه بیانگر تنوع زیاد شرایط اکولوژیک و پتانسیل بالای گونه‌زایی در این بخش از البرز است. اکوسیستم‌های کوهستانی به علت داشتن گونه‌های گیاهی خاص خود برای حفظ تنوع گونه‌های گیاهی (یکی از مظاهر اصلی تنوع زیستی) به نوعی خزانه ژنتیکی و مرکزی محسوب می‌شوند. از طرفی این مناطق به دلیل پتانسیل‌های ویژه خود در جهت تأمین نیازهای تفریحی و داشتن منابع طبیعی متنوع بسیار آسیب پذیرند.

تعداد ۱۵۹ گونه شامل پستانداران، پرندگان و خزندگان در دماوند زندگی می‌کنند و جانوران شکارچی چهارپا (روباه، شغال و گرگ) بیش‌تر دیده می‌شوند. جانوران گیاه‌خوار کل، میش، آهو، گراز و خرگوش در دشت‌های کوهپایه‌ای دماوند زندگی می‌کنند. دیگر جانوران ماه‌های گرم را در ارتفاعات سپری کرده و با سرد شدن هوا به مرور ارتفاع کم می‌کنند. این جانوران تا سطح پنج‌هزار متری هم بالا می‌روند. پرندگان از پرندگان شکارچی، عقاب طلایی، جغد، خفاش، تیهو، کبک، سینه سیاه و… هستند. انوع مار، عقرب، بزمجه، موش‌، گورکن و افعی البرزی در این منطقه دیده می‌شوند. وجود یخچال‌های متعدد (آبشار یخی، یخچال‌های سیوله، دبی سل، عروسک‌ها، دره یخار و خورتابسر)، وجود ۱۶ مسیر برای کوهنوردی که چهار مسیر آن از مسیرهای اصلی صعود به دماوند هستند، از جاذبه‌های این قله به حساب می‌آید. همچنین دهانه گوگردی دماوند و دشت شقایق، از سایر جذابیت‌های گردشگری و کوهنوردی دماوند است. لازم به ذکر است وجود پوشش گیاهی متنوع شرایط مناسبی را برای زنبورداری و دامداری در این منطقه فراهم کرده.

اکوسیستم آلپی بسیار آسیب پذیر است و حتی در کوچک‌ترین سطح اختلال توسط انسان، زمان بهبودی برای آن بسیار طولانی است و در مقایسه با جوامع گیاهی دیگر در ارتفاعات پایینتر، اثرات تخریب بیش‌تر است.

جاده‌های غیر ضروری و بسیار بدساخت که موجب رانش دامنه‌ها، قطعه‌قطعه‌شدن زیستگاه‌ها، بد منظر شدن محیط طبیعی و ساده‌سازی دسترسی به مراتع و شکارگاه‌ها می‌شود، بی‌هیچ ضابطه‌ای در یکی- دو دهه گذشته در دماوند گسترش یافته‌اند. نمونه بارز آن، جاده‌ای است که از قسمت دامنه‌های جنوبی کوه دماوند تا چال چال، چاک اسکندر و گردنه سرداغ (ارتفاع نزدیک به چهار هزار متر) و از آن‌جا به سوی شمال کوه دماوند می‌رود. این جاده که بدون هماهنگی با سازمان حفاظت محیط زیست و حتی وزارت راه ساخته شده، غیرضروری و مضر به حال منطقه است و آرامش با شکوه گردنه سرداغ را خدشه‌دار کرده است. ساخت و ساز‌های غیرمجاز به همراه ایجاد جاده‌های ارتباطی در دامنه شمالی دماوند در سال‌های اخیر گسترش زیادی یافته است.

با وجود معدن‌های پوکه معدنی به‌ویژه در دامنه‌های جنوبی و جنوب شرقی دماوند که بیش‌تر با مجوز بخش دولتی در حال بهره‌برداری است و برای دست یافتن به این معادن ساخت جاده‌های دسترسی متعدد به بلندی‌های دماوند را شاهد هستیم، سبب تخریب پوشش گیاهی منطقه و از بین رفتن سرمایه‌های ملی و طبیعی کشور هستیم. هر چند در سال‌های اخیر با تلاش سازمان‌های مردمنهاد و قوه قضاییه، بخش بزرگی از این معادن تعطیل شدهاند.

یکی از این جاذبه‌های طبیعی دماوند دشت موسوم به شقایق است که خرداد ماه هر سال، دامنه‌های دماوند کوه در مناطق رینه و لار، خلعت زیبای این‌ گونه گیاهی زیبا را بر تن کرده و تلفیق سبزی و سرخی دشت در کنار آبی آسمان، پدیده حیرت‌انگیزی را در مقابل دیدگان هر بینندهای به نمایش میگذارد. این منطقه دارای گونه‌های گیاهی از خانواده‌های مختلف نیز هست که برخی از آن‌ها مصرف خوراکی دارند و به صورت سبزی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در سال‌های اخیر گستردگی تبلیغات درباره استفاده از گیاهان دارویی و بی‌ضرر دانستن آن‌ها، سبب هجوم برخی از افراد به سوی مناطق لار و دامنه‌های دماوند شده است. این مناطق به سبب سهل‌الوصول بودن و گستردگی مراتع بیش از پیش مورد هجوم گردشگران غیر مسئول قرار گرفته است. گیاهان منطقه به صورت انبوه و به‌طور عمده با ریشه و پیاز کنده شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد. حجم انبوه گردشگران در روزهای تعطیل به‌گونهای است که برداشت بی‌رویه گیاهان مراتع سبب ریشه‌کن شدن گیاهان شده که حتی آثار زشت آن را می‌توان در طبیعت به صورت کم‌پوشش‌شدن زمین‌ها مشاهده کرد. متأسفانه برداشت بی‌اندازه برخی از گیاهان آن‌ها را تا آستانه انقراض پیش برده است. حتی در مواردی عبور و مرور این افراد با وسایل نقلیه در عرصه‌های طبیعی به مراتع لطمه وارد می‌کند. در بین این رفت و آمدها متأسفانه گیاهان زیادی زیر پا له شده و حتی گیاهان ارزشمندی چون شقایق طناز مورد بی‌مهری قرار می‌گیرند. متأسفانه برخی از این افراد به چیدن سبزی‌های کوهی اکتفا نکرده و دیگر گیاهان ارزشمند را هم میچینند و حتی برای ایجاد آتش بوته‌ بزرگ گون را که نقش مهمی در اکوسیستم مرتع ایفا می‌کند، ریشه کن می‌کنند. وجود امکانات پناهگاهی و سهولت دسترسی در ضلع جنوبی زمینه را برای حضور و استقرار کوهنوردان و گردشگران در حجم زیاد فراهم کرده است. عدم مدیریت کوهنوردی در دماوند اثرات فزایندهای را در تخریب دماوند ایجاد نموده است. به واسطه عدم انطباق حضور گردشگر و کوهنورد با ظرفیت‌های اکولوژیک قله دماوند و عدم توجه برخی از کوهنوردان و گردشگران به مسائل زیست‌محیطی دماوند، شرایطی را به وجود آورده است که آثار آن به صورت انباشت زباله و آلودگی منابع آب و خاک و از بین رفتن پوشش گیاهی در اثر تردد زیاد کوهنوردان و قاطرهای حمل بار، مشهود است و دامنه گسترش این تخریب هر ساله بیش‌تر می‌شود. چرای دام، وجود دام‌های بیش از ظرفیت مرتع و ورود و خروج نابه‌هنگام از مراتع و اجاره غیرقانونی پروانه چرای دام از عوامل تخریب مراتع هستند که نمود آن در دامنه‌های شمالی بیش‌تر از سایر مناطق است. در سال ۱۳۸۱ بخشی از محدوده قله دماوند (ارتفاعات بیش‌تر از چهار هزارمتری از سطح دریا) به مجموعه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوست و در سال ۱۳۸۷ نیز به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در قالب میراث طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد، ولی مشاهدات و بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که دامنه تخریب در دماوند گسترش بیش‌تری یافته است و حتی در محدوده ارتفاعات بیش‌تر از چهار هزار متری از سطح دریا که در آن عوامل تخریب مانند چرای دام، جاده‌سازی و معادن حضور ندارند، بیش از پیش تحت تأثیر گام‌های بی‌شمار کوهنوردان دچار فرسایش شده و حتی این روند در ارتفاعات کمتر از چهار هزار متری در سال‌های اخیر منجر به از بین رفتن گونه‌های گیاهی و فرسایش خاک شده و با شدت بیش‌تری هنوز ادامه دارد.

دماوند فقط یک کوه نیست، داستان تاریخ و تمدن و فرهنگ یک کشور و ملت است. پس بیاییم بلندترین مخروط آتش‌فشانی خاورمیانه، نزدیک‌ترین نقطه ایران به آسمان، نگین البرز، خاستگاه اسطوره‌ها و داستان‌های کهن ایرانی و این قله به غایت زیبا، مغرور و سربلند را یاری دهیم. قدم اول تبدیل‌شدن منطقه دماوند به پارک ملی است. مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست، زمینه لازم را برای حفظ این میراث طبیعی باارزش فراهم می‌کند. ضمن این‌که در مجاورت قله دماوند منتهی به پارک ملی لار است و این موضوع ضمن بهرهگیری از تجربیات قبلی زمینه را برای ثبت جهانی دماوند نیز آماده می‌کند. برای نجات و گسترش ارزش‌های اکولوژیک منطقه، به جز عزم ملی و اقدام‌های موثر سازمان‌های مربوط (سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری سازمان، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و…)، همراهی و حمایت تمامی اندیشمندان، صاحب‌نظران، دانشگاهیان، مردم بومی و تمامی علاقه‌مندان به طبیعت و زیست‌بوم نیز نیاز است. کوهنوردی مسئولیتپذیر یعنی تلاش در جهت حفاظت از کوهستان و طبیعت در سطح منطقهای و ملی و به حداقل رساندن اثرات منفی بر اکوسیستم کوهستان که محصول آن، پایداری اکوسیستم کوهستان و بهره وری از سیمای ارزشمند و حیاتی آن‌ است.

*پژوهشگر علوم مرتع
منبع: سبزینه