حوض و شمعدانی از خانه ایرانی‌ها رفت

در این گزارش به سراغ معماری اصیل استان فارس و شهر شیراز رفته‌ایم، جایی که پیش‌ازاین حوض و شمعدانی و نماهای آجری ساده منادی سبک معماری اصیل این منطقه بوده است. یک درِ فیروزه‌ای یا قهوه‌ای سوخته با کلون‌های مجزا برای مردها و زن‌ها و دو پیرنشین در اطراف در، اجزایی هستند که مشخصه یک خانه با معماری ایرانی را تداعی می‌کند. خانه‌هایی که به‌جای آیفون تصویری دو کلون مختص مردها و زن‌ها داشت تا با این روش مشخص شود چه کسی پشت در قرار دارد. قدیم‌ها «خانه» برای ایرانی‌ها مطابق با آداب، رسوم، فرهنگ و نوع زندگی کردنشان ساخته می‌شد، خصوصیت‌ها و عناصری که به خانه روح می‌بخشید، آرامش می‌داد و اهالی خانه در آن آسایش و شادابی داشتند. در شیراز نیز مانند سایر نقاط ایران مردم برای خانه‌هایشان عناصری به کار می‌بستند که مطابق با طرز زندگی‌شان باشد، مانند این‌که نمای بیرونی خانه‌ها آجری و ساده است و تنها بخش تزئینی نمای بیرون سردرهاست یا این‌که حیاط‌ها در حدود یک متر از سطح زمین پایین‌ترند که علت‌های گوناگونی مثل بهره‌گیری از تعدیل حرارت زمین، استحکام در مقابل زلزله، بهره‌گیری از خاک زمین برای ساخت‌وساز خانه و دسترسی آسان به آب قنات را می‌توان برای آن برشمرد.  حیاط‌ها در جهت طولی زمین احداث‌شده‌اند و حوض و باغچه نیز به‌صورت عمود برهم و موازی محور طولی حیاط ساخته ‌شده‌اند یا این‌که از خانه‌های حیاط مرکزی و درون‌گرا بهره گرفته می‌شد.  رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی فارس درباره تاثیر سبک زندگی مردم شیراز بر خانه‌سازی و معماری قدیم به مهر گفت: در این خانه‌ها باور مردم به «بایدها و نبایدها» و «حریم‌ها» به‌خوبی رعایت شده و این موضوع در معماری آن دوران به‌خوبی نمود بیرونی داشته است.  مسعود منیعاتی با اشاره به این‌که در کنار در دو سکو با عنوان پیر نشین وجود داشت که کهن‌سالان هنگام عبور از کوچه می‌توانستند بنشینند و نفسی تازه کنند، بیان کرد: وقتی فردی مقابل در ورودی خانه قرار می‌گیرد با یک محوطه هشتی شکل مواجه می‌شود که هیچ دیدی به درون حیاط ندارد و این معماری خاص باعث می‌شود که غریبه‌ها نتواند درون منزل را نظاره کنند.  به گفته وی، هشتی خانه‌ها عموماً به شکل چهارضلعی و مستطیل است که یک فضای خصوصی برای یک خانه ایجاد کرده است راه‌پله ورودی به پشت‌بام نیز در این فضا تعبیه‌شده است، همچنین استفاده از کاشی‌های منقوش و نقش‌دار، استفاده از رنگ قرمز ارغوانی در کاشی‌های خشتی هفت رنگ، بهره‌گیری از خانه‌های حیاط مرکزی و درون‌گرا، حوض و باغچه که در امتداد محور طولی حیاط ساخته شده است از دیگر ویژگی‌های خاص معماری شیراز با نگاهی به دوره قاجاری است.  وی ادامه داد: بعد از ورود به منزل راه دسترسی میهمان به اتاق‌ها تفاوت داشت، برفرض مثال میهمانی که نامحرم قلمداد می‌شود بدون این‌که وارد حریم خانه شود با یک راه دسترسی ویژه به اتاق میهمان یا همان «پنج‌دری» وارد می‌شد و اعضای خانه هم از یک‌ راه دسترسی دیگر وارد اتاق‌های خودشان می‌شدند که این یعنی توجه ویژه به حرائم که به‌خوبی در خانه‌سازی آن دوران موردتوجه قرار می‌گرفت.  این فعال میراث فرهنگی ادامه داد: نکته قابل توجه وضعیت مطبخ یا آشپزخانه بود، با توجه به این‌که غریبه‌ها نباید درون مطبخ را می‌دیدند، مطبخ از یک راه دسترسی دیگر برخوردار بود و برای این‌که اعضای خانه بیرون از مطبخ را مشاهده کنند پنجره‌های سنگی قرار داشته که از داخل مطبخ، بیرون آن قابل‌مشاهده است، اما فردی که بیرون ایستاده درون مطبخ را نمی‌توانست مشاهده کند. منیعاتی ادامه داد: مجموع این مشخصات فیزیکی، سبک زندگی خاصی را در دوره قاجاریه تشکیل داده که بر روی معماری خانه آن دوران تاثیرگذار بوده است که از آن به عنوان «بایدها و نبایدها» یاد می‌شود. اما اکنون خانه‌های جدید فاقد روح معماری شیراز هستند، معماری که با فرهنگ و اصالت مردم این سرزمین همخوانی ندارد و هرروز بر غلظت غربی شدنش افزوده می‌شود. امروز دیگر از «پیرنشین» خبری نیست و جای آن را موانعی قرار داده‌ و تهدید کرده‌اند که اگر در کنار خانه ماشین خود را پارک کنید خودروی تان را پنچر می‌کنیم، چنین می‌کنیم و چنان می‌کنیم. امروز خبری از هشتی نیست، مطبخ با پنجره‌های سنگی جدا نشده‌اند به‌جایش یک‌راست وارد پذیرایی خانه می‌شوید و آشپزخانه‌های اوپن هم از بیرون پیداست هم از داخل تا هیچ حریمی برای اهل خانه دیده نشود.  منیعاتی درباره این‌که چگونه می‌توان روح معماری قدیم را در خانه‌سازی‌های جدید جاری کرد، گفت: در دوره قاجاریه مردم برای خانه‌هایشان اهمیت ویژه‌ای قائل و معتقد بودند، «منزل» که از واژه «منزلت» می‌آید – جایی برای آسایش روانی و روحی انسان- به همین منظور برای زیباسازی آن معماری ویژه‌ای داشتند.  وی گفت: یکی از ویژگی‌های خانه‌های شیراز برخورداری از آینه‌کاری‌های بسیار زیبا بود که در هر خانه قاجاری بنا بر وضعیت مالی صاحب‌منزل وجود داشت و آن‌هایی که وضعیت مالی بهتری داشتند، حتی یک تالار به نام تالار آینه نیز ایجاد می‌کردند. وی افزود: در معماری امروزی به‌جای این‌که از نورپردازی‌های گران‌قیمت یا معماری غیربومی استفاده شود می‌توان از روش‌های قدیمی مثل آینه‌کاری، شیشه‌های رنگی و از این‌دست بهره برد که نوعی آرامش‌دهنده روح انسان نیز به‌شمار می‌رود. از این‌رو در معماری جدید از تزئینات سنتی می‌توان به‌عنوان عنصر تطابق‌دهنده استفاده کرد که به‌مراتب هزینه‌های کمتری از تزئینات معماری جدید مانند نورپردازی، سقف‌های کاذب و… دارد.  یک عضو هیئت‌علمی دانشگاه شیراز نیز در رابطه با تاثیر سبک زندگی مردم بر روابط اجتماعی آن‌ها و همچنین نحوه معماری خانه‌ها در طول تاریخ بیان کرد: معماری با فرهنگ ارتباط متقابل دارد و فرهنگ هر شهری متاثر از معماری هست، درعین‌حال معماری هم متاثر از فرهنگ است.  مصطفی ندیم با اشاره به این‌که تغییر معماری در یک شهر به عوامل مختلفی بستگی دارد، افزود: وقتی مصالح عوض می‌شود مطمئناً روی یک معماری تاثیر می‌گذارد همین اتفاق در شیراز طی یک قرن اخیر در اواخر دوره قاجار افتاد، وقتی استفاده از فلز بیش‌تر و به‌جای خشت از آجر استفاده شد، جرز و ضخامت دیوار کوچک و کم و درعین‌حال به فضای خانه اضافه شد. ورود ماشین، معماری را به‌شدت تحت تاثیر قرار دارد، چون خانه باید به گونه‌ای طراحی می‌شد که فضایی برای ماشین تعبیه شود. این استاد تاریخ دانشگاه شیراز در این باره توضیح داد: قبلاً جمعیت بیش‌تری با خانواده‌های متعدد در خانه زندگی می‌کردند چون امنیت کم بود و هرچه خانواده‌های یک‌خانه بیش‌تر می‌شد مردم در امان‌تر بودند؛ اما اکنون با امنیت بیش‌تر خانواده هسته‌ای توسعه پیدا کرد.  ندیم گفت: هم‌زمان با این امر مشاغل اداری و دوایر دولتی بیش‌تر شد، افراد بیش‌تری به استخدام دولت درآمدند و در نهایت نقدینگی بیش‌تر شد و پیامد همه آن ضربه خوردن خانواده تیره‌ای بود و در پی آن خانواده هسته‌ای شکل گرفت. وی با اشاره به این‌که محصول این رویدادها این بود که خانواده هسته‌ای و تک خانواده‌ای شکل گرفت و بر این‌اساس خانه‌های قدیمی که محل زیست چند خانواده بود کارکرد خودش را از دست داد، افزود: این تغییر و تحولات با ایجاد حمام در خانه‌ها نیز رقم خورد؛ زیرا حمام‌های عمومی از بین رفتند و در پی آن روابط اجتماعی و همبستگی مردم نیز رو به ضعف گذاشت. وی گفت: این‌که چگونه می‌توان در معماری امروزی تغییر ایجاد و فرهنگ گذشته را وارد معماری جدید کنیم باید گفت برخی چیزها را نمی‌توان تغییر داد؛ یعنی نمی‌توان خانه‌ای ساخت که در آن پارکینگ نباشد چون ماشین نیاز جامعه امروز است.

این استاد دانشگاه بیان کرد: می‌توانیم یکسری المان‌ها را در منازل به سمت فرهنگ سنتی و قدیمی پیش ببریم، در دکوراسیون تغییراتی ایجاد کنیم که با فرهنگ اصیل ایرانی خودمان همخوانی بیش‌تری داشته باشد نظیر این‌که حوضی در حیاط بسازیم یا دکور را با سنت‌های ایرانی تزئین کنیم یا از آینه‌کاری برای تزئین خانه بهره ببریم.  ندیم بیان کرد: با این کار هم هنرهای اصیل و سنتی را احیاء می‌کنیم و هم این‌که به‌نوعی تاریخ را وارد منازل کرده و فرهنگ غنی را به خانه‌ها بازمی‌گردانیم. در این رهگذر فریدون فعالی، کارشناس میراث فرهنگی و مدیرکل سابق میراث فرهنگی استان فارس، نیز درباره چگونگی برقراری ارتباط بین معماری سنتی و مدرن گفت: با برقراری پل ارتباطی بین معماری سنتی و مدرن می‌توان شیوه‌های منطقی برای آسایش و آرامش انسان‌ها را فراهم آورد. وی ادامه داد: مسلماً در اجرای روش‌های طراحی ساختمان در شیوه‌های سنتی توجه به اقلیم و اکولوژی مورد تاکید بوده است ازاین‌رو طراحی ساختمان‌ها اگر امروزه با رویکردهای سنتی به بهره‌گیری از امکانات آب و هوایی و انرژی طبیعی همراه باشد می‌تواند مانند پل ارتباطی بین معماری سنتی و مدرن عمل کند. به‌هرروی چه بخواهیم و چه نخواهیم سبک زندگی در حال تغییر و تحول است؛ اما باید به‌سمتی حرکت کنیم که فرهنگ اصیل ایرانی- اسلامی نیز از معماری خانه‌هایمان رخت برنبندد، معماری که در آن حوض بود و ماهی، و گل‌های شمعدانی که دورتادور حوض چیده می‌شد تا حیاط خانه‌ها واقعاً یک حیاط ایرانی باشد.
منبع: سبزینه