چرای دام، بلای جان مراتع

به گفته کارشناسان منابع طبیعی، مرتع زمینی است با پوشش نباتات طبیعی خودرو که پوشش گیاهی آن غالباً علفی چندساله، بوته‌ای، بعضاً درختچه‌ای و به‌ندرت دارای درختان پراکنده بوده و در فصل چرا صرفاً مورد تعلیف دام قرار می‌گیرد و همچنین دارای کارکردهای متعددی از قبیل حفظ آب و خاک، ارزش‌های زیست‌محیطی و در صورت فراهم بودن شرایط یکی از منابع تامین غذای دام اهلی و وحوش بیابان است. آمارها نشان می‌دهد ۵۲ درصد از سطح کشور را مراتع تشکیل می‌دهند

مجید صدارتیان که سال‌ها در زمینه مراتع و نقش آن در حفظ خاک تحقیق کرده است می‌گوید: مراتع در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش، تنظیم گردش آب در طبیعت، تامین علوفه مورد نیاز دام، تولید محصولات دارویی و صنعتی، حفظ ذخایر ژنتیک گیاهی و جانوری نقش اساسی دارند. وخوش‌بختانه سرانه مراتع ما نسبت به استاندار جهانی بیش‌تر است و این نکته مثبتی است که باید به آن توجه داشته باشیم. هر چند که ۲۵ درصد ارزش هر هکتار مرتع مربوط به تولید علوفه و ۷۵ درصد آن مربوط به ارزش‌های زیست‌محیطی است. بنابراین حفظ، احیاء، توسعه و بهره‌برداری از مراتع بیش از آن‌که از دیدگاه تعلیف دام دارای اهمیت باشد، از نظر زیست‌محیطی ارزشمند است.

وی عنوان می‌کند: طبق آمار بیش از ۱۲۴ میلیون واحد دامی در کشور وجود دارد که حدود ۸۳ میلیون واحد دامی آن وابسته به مرتع هستند. این در صورتی است که مراتع موجود کشور تنها می‌تواند خوراک ۳۷ میلیون واحد دامی در مدت ۷ ماه یا ۲۴/۶ میلیون واحد دامی در مدت یک‌سال را تامین کند. این‌ها در کنار هم نشان می‌دهد که از ظرفیت مراتع بیش از دو برابر استفاده می‌شود. این‌ها را به وابستگی خانواده‌های عشایر و روستاییان به بهره‌برداری از مراتع اضافه کنید آن‌وقت خواهید دید چه بلایی بر سر مراتع می‌آید. یکی از مهم‌ترین کاربردهای مرتع حفظ خاک است؛ اما در ایران فرسایش خاک بالا است و به‌طور سالانه بیش از دو میلیارد تن خاک از بین می‌رود و باید بگوییم نزدیک به ۸ درصد خاک در دنیا را ما از بین می‌بریم و این فاجعه است و نشان می‌دهد ما نزدیک به ۶ برابر جهان فرسایش داریم.  صدارتیان در ادامه می‌گوید: یکی از مشکلاتی که فرسایش خاک را رقم می‌زند عدم تعادل دام و ظرفیت مراتع کشور است و باید در اسرع وقت جمعیت دام را که سه برابر مراتع است، کاهش داد. البته اگر چرای دام درست مدیریت نشود اتفاقات ناگواری در این زمینه خواهد افتاد که می‌تواند خطرناک باشد؛ زیرا ارتباط تنگاتنگی بین عامل‌‌های فعال شامل دام، گیاه و خاک وجود دارد که پایداری و ثبات هر کدام به دیگری وابسته است. اما این موضوع به این‌جا ختم نمی‌شود؛ زیرا چرای دام بر روی شاخص‌های کیفی خاک تاثیر می‌گذارد و می‌تواند میزان مواد معدنی موجود در خاک را مثل فسفر، پتاسیم، آهک و رطوبت را به میزان قابل توجهی تغییر دهد.

این کارشناس با اشاره به این‌که چرای دام به سه دسته تقسیم می‌شود، می‌گوید: چرای شدید، چرای متعارف، چرای قرق شده از انواع چرای دام به حساب می‌آید و کاهش و افزایش میزان چرا می‌تواند تاثیر مستقیم بر روی آن بگذارد. با افزایش فشار چرای دام، تراکم درصد پوشش گیاهان خانواده گندم کاهش پیدا می‌کند و در ادامه گیاهان بوته‌ای رشد خواهند داشت.

محمد فتحی، کارشناس مرتع، نیز از استان آذربایجان شرقی می‌گوید: چرای بی‌رویه که قبل از موعد مقرر انجام می‌گیرد، باعث کاهش جمعیت گونه‌های خوش‌خوراک و سیر قهقرایی مراتع می‌شود. مشکلی که در این‌جا زیاد به چشم می‌خورد این است که ورود دام به مرتع قبل از زمان مناسب آسیب زیادی به مراتع می‌زند؛ زیرا علاوه‌بر آن‌که مرتع به پوشش گیاهی آسیب می‌زند، باعث فشرده شدن خاک و کم شدن تخلخل آن می‌شود و در نتیجه این عمل، وزن مخصوص خاک افزایش‌ یافته و قابلیت نفوذ آن به آب کاهش می‌یابد.

فتحی با اشاره به تاثیر چرای دام بر خاک مرتع، اظهار داشت: چرای دام بر خاک مرتع تاثیر مستقیم دارد، به‌ویژه در اوایل بهار یا مواقع دیگری که خاک مرتع مرطوب است و باعث سفت شدن آن می‌شود. در این حالت، علاوه‌بر این‌که قابلیت نفوذ خاک نسبت به نزولات کاهش خواهد یافت و نگهداری خاک نسبت به آب نیز کاهش می‌یابد. به علت فشرده شدن خاک، ریشه گیاهان به مقدار کم‌تری در خاک نفوذ می‌کند و این تاثیرات فراوانی روی رشد گیاه دارد.

وی، چرای بی‌رویه را در کاهش جمعیت گونه‌های خوش‌خوراک مراتع تاثیرگذار دانست و تاکید کرد: چرای بی‌رویه که قبل از موعد مقرر انجام می‌گیرد، باعث کاهش جمعیت گونه‌های خوش‌خوراک و سیر قهقرایی مراتع شده و در این حالت، تعدادی از گیاهان بی‌ارزش و سمّی از چرای بی‌موقع به نفع خود، سود برده و رقابت گیاهی برای آن‌ها کم می‌شود.
منبع: سبزینه