پایگاه خبری کشاورزی و منابع طبیعی/ (IANN) در ادامه گفتگو با داریوش مختاری، کارشناس ارشد فعال مهندسین مشاور، چگونگی فعالیت داوطلبانه و پویایی کُنش جمعی را از ایشان جویا شدیم.
-در بخش پیش گفتید که کنش جمعی وابسته به فعالیت داوطلبانه است. مفهوم فعالیت داوطلبانه چیست؟
فعالیت داوطلبانه نیازمند یک سازمان (مؤسسه) رسمی و ثبت شده است. به عبارتی فعالیت داوطلبانه نیازمند شکل گرفتن، شکل پیداکردن و صورت پذیرفتن است. فعالیت داوطلبانه نیازمند یک سازمان یا تشکّل از اعضای پراکنده ای است که دارای مسائل و مشکلات مشترک هستند و یا هدف مشترکی را دنبال میکنند. کار داوطلبانه جمعی (Communal work) فعالیت‌هایی هستند که به صورت گروهی و برای هدفی خاص، غالباً به صورت رایگان و خود خواسته انجام می گیرد. این تعریف از کار داوطلبانه بیشتر با ماهیت سازمانهای مردم نهاد سازگار است که از بنیان، غیرانتفاعی هستند. در حالی که صنفها، ماهیت توسعه ای دارند و هر چند هسته هیأت مدیره صنف و تشکل، غیرانتفاعی است ولی همین هسته غیرانتفاعی، منافع اعضایی را دنبال میکنند که هر کدام از اعضا یک شرکت سهامی خاص (انتفاعی) هستند. در حوزه فعالیت شرکتهای مهندسان مشاور نیز چنین است. نهاد‌هایی همانند انجمنهای صنفی شرکتهای مهندسان مشاور و جامعه مهندسان مشاور ایران، مشخصاً به دنبال حل و فصل مشکلات اقتصادی شرکتها هستند. به عبارتی مسیر فعالیت شرکتها را هموار میکنند.؛ همان مسائلی که یکایک شرکتها اعم از شرکتهای خیلی بزرگ و یا خیلی کوچک نمیتوانند انجام دهند. ولی اساسنامه و اعتبار نامه انجمن یا جامعه امکان حل و فصل و پیگیری آن را در سطوح محلی و ملّی میدهد. در نتیجه، صنفها خودشان واجد منفعت نیستند و نمیتوانند فعالیت تجاری انجام دهند، ولی پیگیر حل و فصل مسائلی هستند که مستقیماً به سود و زیان شرکتها ارتباط پیدا میکند. از همین رو، عبارت activity Voluntary یا فعالیت اختیاری (Optional activity) یا فعالیت بدون دستمزد (Unpaid activity) به ماهیُت فعالیت صنفهای مربوط به شرکتهای مهندسین مشاور، نزدیکتر است. در حالی که عبارت فعالیت خیریه (activity Charitable) به کار داوطلبانه جمعی (Communal work) نزدیکتر است. در صنوفی که خاستگاه اعضای آن‌ها انتفاعی است نمیتوان انتظار داشت که فعالیت داوطلبانه به صورت خالص ماهیت غیرانتفاعی داشته باشد؛ چراکه به دنبال حل و فصل مسائل بیمه و مالیات و همانند آن، انتفاعی به دست میآید که خواهی نخواهی عاید اعضای سازمان صنفی نیز میشود. در حالی که فعالیت داوطلبانه در سازمانهای مردم نهاد، ماهیت کاملاً غیرانتفاعی دارد.
پدید آوری کُنش جمعی در متن یک تشکل یا تشکیلات صنفی امکانپذیر است. هر تشکل یا صنف دارای یک هسته مدیریتی است که توسط اعضا برگزیده میشوند. به طور معمول فعالیت هر صنف توسط شماری از اعضاء آغاز میشود. سپس جذب اعضاء توسعه مییابد. کنش جمعی هنگامی به بلوغ کافی می‌رسد که کلیه اعضای مربوطه جذب صنف شوند و با یک حالت پویا مشکلات حل و فصل و پیگیری شوند.
-پس یک تضاد بنیادین پیش میآید؛ چگونه اعضای هیأت مدیره تشکل (صنف) که از میان شرکتهایی که ماهیت انتفاعی دارند، برگزیده میشوند انتظار داریم ماهیت صنف شان، غیرانتفاعی و ماهیت فعالیتشان، داوطلبانه باشد؟
نکته ظریف فعالیت صنفهای کار فرمایی همین است. چنانچه صنفهای کار فرمایی ماهیت تجاری پیدا کنند نمیتواند منافع اعضاء را دنبال کنند. افراد داوطلب برای عضویت در هسته مدیریتی صنف میباید منافع عمومی اعضاء را دنبال کنند. ولی می‌توانند از طریق منفعت عمومی، به خودشان نیز منفعتی برسد. به این ترتیب که با اصلاح ترازنامه مالی شرکتها با اصلاح امور مالیاتی و بیم های و یا کاهش هزینههای زیربنایی و بالا سری شرکتها (برای نمونه از طریق تمرکز زدایی صدور رتبههای تخصصی)، اعضای هیأت مدیره تشکل (صنف) که به نوبه خود از میان شرکتهای عضو تشکل برگزیده شدهاند، منتفع خواهند شد. حتی می‌توانند به دنبال بهبود تعرفههای خدمات مشاورهای باشند و بهبود تعرفهها میتواند شامل هر عضوی از جمله هیأت مدیره صنف نیز شود. انتفاع شخصی با فعالیت داوطلبانه در سایه رشد منفعت جمعی قابل کسب است. اعتبار و منافع عمومی که پدید میآید میتواند مورد استفاده همه از جمله اعضای هیأت مدیره صنف قرار بگیرد.
انحرافی که در عمل پیش میآید این است که افرادی که ویژگیهای فعالیت داوطلبانه از جمله پیگیری منفعت عمومی (جمع) را رعایت نمیکنند و صرفاً مسائل شرکت یا حوزه تخصصی خود را دنبال میکنند به سطوح هیأت مدیره تشکل صنفی ورود میکنند. قاعدتا در چنین شرایطی، تشکل نمیتواند همه جانبه عمل کند و یک شکاف بزرگ در فعالیت آن پدید میآید و به مرور، فعالیت آن اُفت جدی پیدا میکند. به طوری که سایر تخصصها تمایلی به عضویت و مشارکت فکری، عملیاتی و مالی پیدا نمیکنند.
-آسیبها و آفتهای کُنش جمعی هستند و معیار‌های ارزیابی فعالیت اعضای تشکلها چیست؟
هر فعالیت جمعی ممکن است به آسیبها یا آفتهایی همانند کج سلیقگی، کوته نظری و فرصت طلبی دچار شود و کار جمعی را با کندی یا توقف همراه سازد. به طور معمول، آفتهایی همانند کج سلیقگی، کوته فکری، کوتاه نظری و فرصت طلبی در کنش جمعی دیده میشوند. چنین تفکری میتواند منشأء انحصارطلبی در هستههای مدیریتی تشکلهای صنفی یا هرگونه تشکل و کنش جمعی شوند. افراد داوطلب در هیأت مدیره تشکل صنفی موظف به جدیت و قاطعیت در امور اجرایی هستند. این قاطعیت با خودرایی متفاوت است. خودرایی ریشه در انحصارطلبی دارد. انحصارطلبی اعضای هیأت مدیره تشکل صنفی به دنبال ماندگاری طولانی مدت اعضا و جلوگیری از گردش نخبگان پدید میآید.
یک آسیب دیگر، کم کاری برخی اعضاء اعم از اعضای اصلی تشکل (صنف) یا اعضای داوطلب هسته مدیریتی صنف است. هر جایی که یک پدیده مشارکتی داریم و یک منفعت عمومی برای اعضا پدید میآید، پدیدهای همانند سواری مجانی (free rider) نیز خودنمایی میکند. پدیده سواری مجانی در ادبیات اقتصاد منابع و برای کالای عمومی خالص (Public Goods Pure) همانند هوا، رودخانه، خاک و آب پدید میآید. به این ترتیب که افرادی که موجب آلودگی منابع رودخانه، خاک و آب و هوا میشوند و هزینههای جنبی (Externality Costs) پدید میآورند. ولی سهمی در پرداخت هزینههای جنبی ندارند. به این وضعیت سواری مجانی گفته میشود. در حوزه فعالیت صنفها، نیز طبیعتا برخی اعضاء از منافع و زحمتهای افرادی که فعالیت داوطلبانه دارند استفاده میکنند ولی حاضر نیستند ورودیه تشکل و حق عضویت که از معیار‌های مشارکت مالی در تشکل صنفی است، را بپردازند. یا اینکه کمترین وقت را برای مشارکت فکری نمیگذارند. در چنین وضعیتی، تشکل دچار کندی در توسعه فعالیتها میشود.
-پویایی و پایداری تشکل مهندسان مشاور چگونه ممکن میشود؟
تشکلهای صنفی می‌توانند از نقطه صفر آغاز کنند؛ به طوری که شماری از شرکتها، یک صنف را پایهگذاری میکنند. یا اینکه می‌توانند دچار افت فعالیت شوند و دوباره بازسازی شوند. گاهی برخی تشکلهای صنفی در وضعیت عالی قرار میگیرند و با جذب کلیه اعضا و یک گردش مناسب از اعضای داوطلب هیأت مدیره (مدیریت تشکل صنفی) به یک پویایی و پایداری میرسند. در وضعیت افت فعالیت تشکّل، یک چرخه منفی از مشارکت پدید میآید. به طوری که اعضاء میگویند افرادی که داوطلب هیأت مدیره هستند، خدمات دهند تا باور پذیری لازم به فعالیت تشکل پدید آید و بعداً مشارکت کنند. البته دامنه رضایت افراد یا شرکتهای کم مشارکت پذیر، مرز مشخصی ندارد که میزان مشخصی از فعالیت تشکل صنفی، آنان را قانع کند. در هر حال، پایداری در راستی و درستی است که از راه صداقت، کار بدون چشم داشت، فعالیت مستمر، مسئولیت پذیری و پاسخگویی قابل دستیابی است. این‌ها به رشد کنش جمعی کمک میکند. رشد سرمایه انسانی موجب پویایی و پایداری فعالیت صنف میشود. افزایش سرمایه اجتماعی وابسته به دامنه اعتبار اجتماعی، دامنه اعتماد اجتماعی و دامنه احترام اجتماعی است. سرمایه اجتماعی با کنش جمعی و اعتماد آفرینی، احترام و بکارگیری افرادی که داری مَشی فراتر از فرصتها و سودجویی شخصی هستند، رشد میکند. سطوح مشارکت هیأت مدیره اعضای داوطلب میتواند از همگرایی، همکاری و همفکری باشد. سطوح مشارکت اعضای تشکل شامل مشارکت فکری، مشارکت عملی و مشارکت مالی میباشد. قاعدتاً هر چقدر مشارکت اعضای هیأت مدیره در هسته مدیریت تشکل قویتر باشد، امکان توسعه فعالیت مشارکتی در میان اعضا نیز بیشتر خواهد بود.
شاید تدوین یک آییننامه برای ارزیابی عملکرد تشکل صنفی لازم باشد؟ چگونه میتوان عملکرد را بیطرفانه و صادقانه ارزیابی کرد؟
به نظر می‌رسد همانند بسیاری از حوزهها، تشکلهای صنفی از جمله حوزه فعالیت مهندسان مشاور، نیازمند ضابطه مند کردن هستند. به ویژه آنکه مهندسان مشاور رکن کلیدی نظام فنی و اجرایی کشور هستند. برای نمونه، چنانچه در اساسنامه مرجع، بازه زمانی مشخصی برای سِمتها ذکر شود به گردش نخبگان کمک بیشتری میکند. مثلاً سمت رئیس به دو دوره ۳ ساله محدود شود و همانند آن. این به گردش نخبگان کمک میکند و هر فردی که علاقمند است می‌توانند در هیأت مدیره حضور داشته باشد. فرض بگیرید یک معیار، حضور فعال در هیأت مدیره باشد و و اجد امتیاز باشد. در صورت حضور غیر کافی، میتواند به عنوان کم کاری و بی مسئولیت قلمداد شود. این رویهها به استحکام و پایداری صنف کمک میکند. آنچه که اصل است همواره فضای همکاری مثبت و سازنده برای جذب افراد داوطلب فراهم باشد و نه چیزی کمتر.
