به گزارش پایگاه خبری کشاورزی و منابع طبیعی (IANN)؛ قلمرو تجارت ایران تنها به طلای سیاه محدود نیست، بلکه طلای قرمز هم جایگاه قابل اعتنایی در جهان دارد؛ اما چرا ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران جهان در مناسبات تجاری با تزلزل جایگاه مواجه شده و واسطه‌گران و رقبا، همچنان در تلاش برای تغییر نقشه جهانی رویکردهای تجاری این طلای قرمز در جهان، به توفیق می‌رسند؟ درحال‌حاضر خام‌فروشی محصولات کشاورزی که همه دست‌اندرکاران و مسئولان از آن به‌عنوان یک اقدام نامناسب اقتصادی یاد می‌کنند، همچنان در تربت‌حیدریه به‌ویژه در ارتباط با محصولات راهبردی و مهمی همچون زعفران و ابریشم ادامه دارد. زعفران، شاخص‌ترین و پرسابقه‌ترین محصول کشتزارهای تربت‌حیدریه با رتبه نخست سطح زیرکشت و حجم تولید در ایران و جهان است. تولید زعفران در تربت‌حیدریه یکی از مهم‌ترین منابع اشتغال و درآمد مردم این خطه با ایجاد کار برای ۴۰۰هزار نفر روز در سال طی مراحل کاشت و برداشت محصول است. هشت‌هزار و ۸۰۰هکتار کشتزار از گستره ۹۰هزار هکتاری زمین‌های کشاورزی و باغی تربت‌حیدریه مختص تولید زعفران با میانگین برداشت چهار کیلوگرم محصول از هر هکتار مزرعه و مجموع تولید سالانه ۳۵تن زعفران است.
ضعف فرآوری در حوزه تولید زعفران
عضو هیئت علمی دانشگاه تربت‌حیدریه در این‌خصوص به ایرنا گفت: فعالان حوزه زعفران در کشور ما برای فرآوری محصول خام، تبدیل آن به مواد دارای ارزش‌افزوده و ایجاد و گسترش صنایع تبدیلی مرتبط با حوزه زعفران کار زیادی انجام نداده‌اند.
حسن فیضی افزود: این نقصان موجب شده بخش زیادی از زعفران تولیدی ایران به‌صورت خام صادر شده و توسط دیگر کشورها با ارزش‌افزوده بسیار بالا به دیگر نقاط جهان صادر شود. وی بر توجه نسبت به درآمد بالای همین کشورها از محل فرآوری و صدور زعفران ایران تأکید و اضافه کرد: میزان تولید سالانه زعفران در ایران حدود ۴۰۰تن و حجم مصرف داخلی آن ۸۰تن است که همین خود یک معضل تلقی می‌شود؛ لذا باید مصرف داخلی را با هر شیوه و راهکاری در سبد غذایی خانوار ایرانی افزایش داد.
این پژوهشگر گفت: سود اصلی در تجارت و صدور زعفران ایران، در قالب بسته‌های کوچک با وزن چند گرم آن هم در چارچوب برندینگ و همچنین تأکید بر خواص و مصارف دارویی و فرآوری این محصول پرفایده برای مصرف‌کنندگان نهایی آن در سطح جهان است که حصول چنین امری نیازمند ایجاد یک سازمان واحد و منسجم در ایران برای زعفران است.
فیضی افزود: کانون‌های مختلفی در کشورمان، نظیر اتحادیه و شورای ملی زعفران وجود دارند که هر کدام بر قیمت محصول و همچنین کارکرد صنعت زعفران تأثیرگذار هستند؛ بر این اساس ضرورت دارد یک سازمان واحد در ایران همه امور زعفران را از تولید در زمین تا توزیع و فناوری برعهده گیرد تا از خام‌فروشی این محصول مهم راهبردی در قالب صادرات فله‌ای جلوگیری شود.
وی ادامه داد: امسال به‌دلیل افزایش هزینه‌های تولید زعفران حتی برخی کشاورزان محصول خود را از مزرعه برداشت نکردند و این بدان معناست که دولت باید از کشاورزان زعفران‌کار حمایت کند.
فیضی افزود: روزانه در دنیا چندین میلیون فنجان قهوه سرو می‌شود؛ اما می‌توان دمنوش گیاهی زعفران را با توجه به خواص مثبتی که روی سلامت بدن دارد، جایگزین آن کرد؛ همچنین باید برای سرو انواع غذاهایی که مرتبط با زعفران است، فرهنگ‌سازی شود.
مشکلات بازار زعفران
استادیار گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربت‌حیدریه نیز به مهم‌ترین کمبودهای بازار کنونی زعفران اشاره و بیان کرد: مهم‌ترین نواقص در زنجیره زعفران از تولید تا صادرات محصول عبارت است از: فقدان پشتیبانی مناسب از تولید، عملکرد پایین برداشت در مزرعه، نبود برنامه برای توسعه کشت زعفران در کل کشور، تعدد مراجع تصمیم‌گیری هم‌زمان با فقدان هماهنگی در سیاست‌گذاری، نبود راهبرد قیمت‌گذاری مناسب برای مدیریت بازار به‌ویژه در فصل تولید، فقدان کانال‌های صحیح برای جمع‌آوری محصول از زعفران‌کاران، ضعف فرهنگ تعاون در بین تولیدکنندگان، حضور شرکت انفرادی آن‌ها در عملیات فروش و نابرابری در توزیع امکانات و توانایی واحدهای فرآوری و صادرکننده و ناکارآمدی بورس زعفران با توجه به تعداد زیاد کشاورزانی که با سطح کشت زیر یک هکتار وارد بورس نمی‌شوند.
تکتم محتشمی افزود: همچنین نبود آگاهی از راهبردهای توزیع محصول رقبا، توجه کافی نداشتن به فرآوری مشتقات زعفران و ارزش‌آوری حاصل از آن‌ها، فقدان انتقال انتظارات جهانی به تولیدکنندگان و صادرکنندگان، ضعف در پیشینه تجاری و برندسازی زعفران، وجود مشکلات ارزی برای صادرکنندگان درنتیجه تحریم‌های اقتصادی و فعال نبودن نمایندگی‌های خارجی ایران برای بازار زعفران از دیگر این نواقص است.
وی به وضعیت کنونی صادرات زعفران اشاره و بیان کرد: آمار صادرات زعفران نشان می‌دهد، متوسط سهم ایران از ارزش صادرات جهانی زعفران در سال‌های اخیر حدود ۷۱درصد بوده و ایران رتبه نخست را در صادرات زعفران داراست.
مدیر پیشین گروه اقتصاد و بازاریابی پژوهشکده زعفران گفت: اسپانیا در بازار جهانی بزرگ‌ترین رقیب صادراتی زعفران ایران است؛ زیرا توانسته با واردات بیش از۵۰میلیون دلاری زعفران از ایران و انجام فرآوری، بسته‌بندی و برندسازی زعفران سهمی از بازار جهانی زعفران را آن خود کند.
محتشمی افزود: بین سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۷ نیز ارزش صادرات زعفران ایران با نوسانات زیادی روبه‌رو بود و درحالی‌که مقدار صادرات از سال۱۳۹۰ تقریباً روند ثابتی را داشته است، واردکنندگان عمده زعفران ایران در آسیا کشور امارات متحده عربی و در اروپا اسپانیا هستند که روند صادرات به آن‌ها نیز در سال‌های اخیر تغییرات زیادی داشته است.
وی ادامه داد: در سال۱۳۸۸ اروپا و آسیا به ترتیب ۵۰ و ۴۸درصد از زعفران ایران را وارد می کردند که ۳۶درصد از مقداری که به اروپا صادر می‌شد، متعلق به اسپانیا و ۴۴درصد از مقداری که به آسیا صادر می‌شد متعلق به امارات متحده عربی بود.
استادیار گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربت‌حیدریه گفت: در سال۱۳۹۷ سهم اروپا و آسیا به ترتیب به ۲۴ و ۷۵ تغییر یافته و سهم امارات و اسپانیا نیز به ۲۹ و ۱۸درصد کاهش یافته و این نوسان و تغییرات بالا در حوزه صادرات زعفران ایران را می‌توان به مؤلفه‌های مختلفی چون فقدان سازمان تجاری حرفه‌ای پویا در زمینه زعفران، حمایت‌های هدایت نشده و بدون برنامه از صنعت زعفران، ظهور رقبای جدید در تولید و صادرات مانند افغانستان، فقدان توجه کافی به تأمین انتظارات مصرف‌کنندگان نهایی در بازارهای جهانی، نداشتن راهبرد مشخص برای قیمت‌گذاری زعفران در ایران، تحریم‌های اقتصادی و مشکلات مربوط به تبادلات بانکی حاصل از آن نسبت داد.
محتشمی افزود: ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و به‌تبع آن بزرگ‌ترین صادرکننده زعفران نتوانسته از ظرفیت‌های بازار جهانی به خوبی بهره‌مند شود؛ زیرا نتوانسته یک الگوی منظم در صادرات داشته باشد و به سطح ثابتی از درآمدهای صادراتی ناشی از زعفران دست پیدا کند؛ از این رو به نظر می‌رسد اجرای سیاست‌ها و راهبردهای بازاریابی به‌صورت پیوسته و در کل زنجیره عرضه از تولید تا صادرات زعفران امری ضروری است.
کوله‌بران زعفران
رئیس بانک زعفران ایران نیز گفت: افرادی که در لباس صادرکننده مشغول فله‌فروشی زعفران ایران هستند، درواقع تنها به «کوله‌بری» این محصول راهبردی اشتغال دارند که رویه‌ای زیان‌بار است و لطمات اقتصادی بسیاری برای حوزه صادرات زعفران ایران به‌همراه دارد.
غلامرضا کریمی افزود: این کوله‌بران، زعفران را در زمان فراوانی عرضه با قیمت بسیار نازل از کشاورز می‌خرند و آن را با قیمت کف بازار صادر می‌کنند.
وی ادامه داد: آنچه چنین افرادی تا امروز به‌عنوان بازاریاب و فروشنده زعفران توسط بخش صادرات صورت داده‌اند، تنها معرفی خود و برندشان در سطح کشور و به‌صورت محدود در خارج از کشور بوده است و در نهایت تلاش خود بدون ایجاد ارزش‌افزوده واقعی و لازم تنها اقدام به عرضه زعفران در بسته‌بندیهای ۲۵۰ تا ۵۰۰گرمی کرده‌اند.
نخستین گام، توسعه صنایع تبدیلی
استادیار گروه اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربت‌حیدریه مهم‌ترین موانع اجتناب از خام‌فروشی محصولات کشاورزی به‌خصوص زعفران را پیش‌بینی نشدن اعتبارات مورد نیاز برای اجرای طرح‌های محوری در برنامه‌های بالادستی، فقدان معافیت مالیاتی برای صنایع تبدیلی و همچنین محرومیت این واحدها از مزایای دیگر مانند تخفیف در تعرفه‌های آب و برق مانند بخش کشاورزی، گرانی قیمت تمام‌شده محصولات با توجه به سهم بالای مواد اولیه در تولید و فرآوری آن‌ها، ناکافی و نامناسب بودن تسهیلات بانکی و سرمایه در گردش واحدهای صنعتی این حوزه و فرسودگی ماشین‌آلات قدیمی در اختیار این بخش از صنعت به‌ویژه برای بسته‌بندی محصولات ذکر کرد.
محتشمی نخستین گام عملی برای جلوگیری از خام‌فروشی محصولات کشاورزی را توسعه صنایع تبدیلی کشاورزی ذکر و تأکید کرد: البته این اقدام منحصربه یک وزارتخانه یا نهاد نیست، بلکه می‌بایست به‌عنوان یک سرفصل اصلی و اساسی در دستورکار و برنامه‌ریزی دولت قرار گیرد.
راه‌اندازی شهرک صنعتی زعفران
مدیر پیشین گروه اقتصاد و بازاریابی پژوهشکده زعفران همچنین گفت: راهکارهایی برای جلوگیری از خام‌فروشی زعفران ازجمله حمایت از مکانیزاسیون کشاورزی تا اعطای تسهیلات صادراتی مطرح شده، اما مهم‌ترین و مؤثرترین راهکار راه‌اندازی شهرک صنعتی اختصاصی زعفران در مناطق تولید عمده این محصول است.
محتشمی افزود: در چنین شهرک‌هایی مجموعه‌ای از واحدهای تولیدی مرتبط با زعفران سازماندهی و شبکه‌سازی می‌شوند تا توان و ظرفیت مجزای آن‌ها در قالب یک مجموعه توانمند به‌شکلی مؤثر افزایش یابد. متصل کردن زعفران‌کاران به چرخه صنایع تبدیلی و فرآوری از طریق احداث واحدهای سردخانه تخصصی و نگهداری گل زعفرانی که در فصل برداشت مازادش را با هدف تنظیم قیمت نگهداری می‌کنند، احداث واحدهای فرآوری خلاق در حوزه‌های غذایی و دارویی که به تولید محصولات نوین و با ارزش بالا بر پایه بخش‌های مختلف گیاه زعفران می‌پردازند و ساخت واحدهای تولید مکانیزاسیون زعفران که به افزایش بهره‌وری تولید کمک می‌کنند، از مهم‌ترین کارکردهای این شهرک‌ها درصورت راه‌اندازی خواهد بود.
مدیر پیشین گروه اقتصاد و بازاریابی پژوهشکده زعفران گفت: برای تحقق این گونه پروژه‌ها باید امتیازات ویژه‌ای برای سرمایه‌گذاران در نظر گرفته شود تا نیروی انسانی و متخصص که عمدتاً در کلان‌شهرها متمرکز هستند، بتوانند به آن‌جا بروند.
اهمیت آموزش
رئیس اداره تعاون روستایی تربت‌حیدریه نیز در این‌خصوص گفت: به‌منظور جلوگیری از خام‌فروشی پیشنهاد می‌شود تشکلی در قالب اتحادیه فرآوری‌کنندگان زعفران تشکیل شده و نسبت به برندسازی و تأسیس تعداد بیش‌تری از شرکت‌های کوچک برای بسته‌بندی موردپسند محصول زعفران اقدام شود.
نسرین شیبانی افزود: آموزش جوانان و کشاورزان درخصوص فرآوری بهتر زعفران و استفاده از زعفران برای تولید و ترویج محصولات زعفرانی نظیر نبات، چای، پسته، شربت و دمنوش در این‌خصوص اهمیت دارد.
